از زمان خروج  آمریکا از برنامه  جامع اقدام مشترک و حتی پیش از آن مقامات عالی ایران همواره تهدید نموده بودند که در صورت خروج آمریکا از آن، ایران برجام را آتش خواهد زد. اما به رغم خروج آمریکا از آن، ایران نه تنها این سند را که حاصل ١٢ سال دیپلماسی مستمر ایران و کشورهای اروپایی و امریکا بود، آتش نزد بلکه اکنون درصدد است طی بازی با آن به عنوان کارت فشار یا تهدید، آن را به دیگر مسائل سیاسی - اقتصادی و نظامی پیوند دهد.

  در همین راستا ایران در دومین گام از کاهش تعهدات خود به برجام، روز گذشته بخش دیگری از تعهدات خود را در ین سند، مبنی بر افزایش سقف اورانیوم غنی شده کاهش داده و در ضمن تهدید نمود که میزان غنی سازی اورانیوم  را نیز ارتقا خواهد بخشید.

  اکنون با توجه به اهمیت تصویب لوایح  FATF، مساله موشک‌های بالستیک ایران، دخالت‌های نظامی ایران در منطقه، اتهام بی ثباتی در منطقه خلیج و... برجام به عنوان تنها مستمسک ایران برای اعمال فشار بر اروپا باقی مانده است؛ از سوی دیگر کشورهای اروپایی و حتی آمریکا نیز ماندن ایران در برجام را به عنوان تنها راه ممکن در مقطع کنونی جهت پیش بینی و کنترل رفتارهای ایران به عنوان یک بازیگر رسمی در منطقه قلمداد می‌کنند.

  از همین رو این سند نقطه اتکای هر دو طرف برای تعهد به رفتارهای منطقی در چارچوب نظم موجود کنونی در نظر گرفته میشود. اما از سوی دیگر به نظر می‌رسد شیب تند حوادث، فشارهای شدید اقتصادی آمریکا و اقدامات گروەهای نیابتی ایران در منطقه روز بروز از قدرت اجرایی آن می‌کاهند. آیا برجام میتواند اطمینان کشورهای غربی به ایران را مبنی بر عدم دست یابی به سلاح هستەای تامین نماید؟ آیا برجام در میانه تنشهای روزافزون منطقەای میتواند زنده بماند؟

  موضع اروپا نسبت به برجام

  با خروج امریکا از برجام تا به کنون عملا کشورهای اروپایی بودەاند که با تاکید بر حفظ برجام ایران را به خویشتنداری تشویق کردەاند. اما آیا اروپاییان تا چه زمانی می‌توانند این توازن را در قبال آمریکای قدرتمند و ایران تحت تحریم آمریکا حفظ کنند؟ در برهه کنونی تداوم برجام از نظر اروپاییان با مشکلات عدیدەای مواجه است، از یک سوی هدف اصلی اروپا باقی ماندن ایران در برجام و تلاش برای تعریف مکانیسمی جدید است که هم نگرانی‌های غرب را برطرف و هم ایران را راضی نگاه دارد. اما این مملو از  تضادها و تناقض‌ها بوده و با مسائل و مشکلات دیگر ناشی از رفتارهای ایران در منطقه و حتی اروپا نیز پیوند خورده است.

   با خروج آمریکا از برجام، این کشور عملا ابتکار عمل را در غیاب گزینەهای اجرایی و قدرتمند به اروپا واگذار کرده است. اما بنابه موقعیت قدرتمند آمریکا در سیستم تجارت اروپاییان نیز به این درک دست یافتەاند که توافق هسته‌ای بدون حضور و مشارکت آمریکا به عنوان یک بازیگر مخالف فعال،نه مخالف ساکت است، از هم فرو می‌پاشد. از این زاویه قدرت اقتصادی آمریکا و نقش تعیین کنندەای که دلار معاملات بین‌المللی بازی می‌کند همچنان تعیین کننده است. از همین رو به نظر میرسد اروپاییان نیز به رغم مخالفت‌های ظاهری یا تلویحی مبنی بر خروج از برجام، تن به خواستەهای آمریکا بدهند.

  از سوی دیگر رفتار جامعه جهانی نیز یکی از متغیرهای اصلی در این رابطه به شمار می‌رود. در صورتیکه چین و روسیه نیز بتوانند بازی را به گونه‌ای پیش ببرند که ایران به توافق هسته‌ای پایبند بماند شاید امید بیشتری برای زنده ماندن برجام متصور باشد. اما بنابه مخالفت‌های  شدید ترامپ با برجام در برهه کنونی این مساله تا اندازەای دور از دسترس قلمداد میشود. آمریکا خواهان تنظیم یک قرار داد خوب می‌باشد، زیرا برجام را یکی از بدترین سندهای تنظیم شده ارزیابی کرده است؛ به رغم آنکه آمریکا خواهان تنظیم یک قرار داد بهتر با ایران برآمده است، اما بدون گمان ایران نیز در شرایط کنونی معامله جدید با آمریکا را نیز به طور کلی منتفی اعلام کرده است. در نهایت به نظر میرسد اروپایی‌ها قادر نیستند چندان مستقل از امریکایی‌ها حرکت کنند یا حتی درصدد تمایل به آن نیز  توان آن را ندارند.

  سیاست‌های آمریکا

  تا مقطع کنونی  سیاست آمریکا واداشتن ایران به انتخابی بین خروج از برجام یا  نشستن مجدد  پای میز مذاکره و تنظیم یک قرار داد بهتر بوده است. گام‌های محتاطانه ایران نشان میدهد که این در راستای بهره‌برداری از منافع اقتصادی نسبی توافق با اروپا، چین و روسیه، عدم شکل گیری یک اجماع جهانی و سپری برای ممانعت از تحریم‌های جدید اروپا کارآمد عمل کرده است. هر چند اخیرا تخت‌روانچی نماینده ایران در سازمان ملل و عضو تیم مذاکره‌کننده در مذاکرات هسته‌ای، در مصاحبه با شبکه پی‌بی‌اس آمریکا اعلام کرده است که به دلیل زورگویی ایالات متحده به نزدیک‌ترین متحدانش، ما به عواید اقتصادی وعده داده شده در برجام دست نیافتەایم اما حداقل تا کنون ایران از مزایای امنیتی - سیاسی و اقتصادی برجام نهایت استفاده را برده است. از سویی دیگر آمریکا ابر این مساله واقف است که خروج ایران از برجام  میتواند به تعویض بازی خطرناک امنیتی برای این کشور تبدیل شده و از سوی دیگر منجر به گسترش سلاح‌های هسته‌ای در سطح منطقه نیز شود. از همین رو به خلاف رویکرد اوباما مبنی بر توازن قوا در سطح منطقه، رویکرد ترامپ مبتنی بر رویارویی بین عربستان و ایران قرار دارد. چنین کاری تنها دمیدن بر آتش فرقه‌گرایی و افزایش تنش‌ها میان شیعیان و اهل سنت در منطقه است و باعث شیوع بیشتر بی‌ثباتی خواهد شد...

  اکنون به رغم تلاش‌های اروپا، چین و روسیه برای حفظ برجام، به نظر میرسد در صورت شکل گیری اجماعی جهانی علیه ایران و تسلیم اروپا به خواست‌های ترامپ، منافع اقتصادی ایران از برجام حداقلی خواهد شد؛ این نظر حداقل در برهه کنونی مدعایی بر تایید گفتەهای تخت روانچی محسوب می‌شود. با تحریم‌های کنونی آمریکا،  بهرەمندی ایران از مزایای اقتصادی برجام دچار مشکل شدید گشته و از همین رو ایران بخشی از تعهدات خود را کاهش داده است.  ترامپ با خروج از برجام، خامنەای با خیره سری تمام در دیدار با شینزو آبه شانس هرگونه گفت‌وگو بر سر مسائل منطقه‌ای را از بین برده و برجام به مسالەای حاشیەای در مقایسه با تنش شدید بین این دو کشور- مبدل شده است. این مساله در نهایت میتواند به اختلال هر چه بیشتر در روند تجارت اروپا با ایران و تاثیرگذاری بر برجام نیز منجر گردد.

  با اقدامات ایران در کاهش تعهدات خود در برجام می‌توان شاهد قدم‌های محتاطانه ایران در بعد سیاسی بود، اما همزمان اقدامات ماجراجویانه این کشور در منطقه راه را بر تاثیرات بسیار منفی و عدم اطمینان به ایران خواهد گشود. از سوی دیگر آمریکا با ارزیابی امور ایران را در انتخاب ناگزیری قرار داده است که مقاومت راهگشای خروج از آن به شمار نمی رود. عدم توانایی اروپا در حفظ توازن بین ایران و آمریکا نیز اکنون مشهود بوده و اینستکس به عنوان راهی برای معاملات ایران با اروپا، خارج از تحریم‌های آمریکا نتوانسته است اجرایی گردد. آمریکاییان در چند نوبت متوالی مقامات کشورهای اروپایی را نسبت به اجرای آن تهدید کردەاند. اما آنچه که در این میان کاملا مشهود است وضعیت دشوار کنونی در منطقه و اقدامات صورت گرفته برای خروج از ان است.  برجام اکنون به نعشی میماند که بقای آن تنها نشانەای برای اطمینان از بقای رفتارهای قاعدەمند ایران در چارچوب نظم بین الملل است؛ اما به نظر میرسد اکنون در میانه تنش‌های آمریکا و ایران به عنوان یک عامل اثرگذار عملا به حاشیه رفته است.