کرکوک به دلیل منابع سرشار مادی همیشه قربانی سیاست بوده و بار دیگر به مرکزی برای منافع سیاسی مبدل شده است

 

نیروهای بسیاری بر روی کرکوک حساب باز کرده‌اند. کرکوکی‌ها می‌گویند:"برای آنان [نیروهای مدعی] آنچه مهم است نه جامعه بلکه منابع زیرزمینی کرکوک است."

 

کرکوک در طول تاریخ یکی از مهمترین شهرهای خاورمیانه در عرصه سیاسی و اقتصادی است. این استان پس از تصمیم حزب دمکرات کردستان عراق (پ.د.ک) مبنی بر برگزاری رفراندوم، دوباره به مرکز توجه نیروهای منطقه‌ای و بین‌المللی مبدل شد. از قرار معلوم نیروها مصمم هستند که این منطقه را به "عرصه مناقشه" مبدل نمایند. پرسش 'کرکوک شهر کیست؟' در این روزها بر سر زبان‌هاست.

 

منابع سرشار نفتی آفت جان کرکوک هستند

شهر کرکوک محل زندگی مسالمت آمیز صدها ساله کر‌دها، ترکمن‌ها و آسوری‌هاست. امروز این شهر به عرصه مناقشه میان نیروها تبدیل شده است. منابع سرشار نفتی به بلایی برای آن مبدل شده‌اند. پس از تصمیم برگزاری رفراندوم استقلال اقلیم، نام کرکوک یکبار دیگر موضوع اظهارنظرهای دولت‌های ترکیه، ایران، عراق و نیروهای دیگر گردید.

 

تاریخ کرکوک

تاریخ کرکوک به عصر سومر برمی‌گردد. هزار سال قبل از میلاد، کردها و سپس بابلی‌ها در این عرصه بنیان‌های زندگی اجتماعی را تشکیل دادند. در رابطه با نام کرکوک ادعادهای بسیاری وجود دارند. بر اساس یکی از روایتها نام کرکوک از کلمه سومری "کارکوک" به معنی کار صحیح نشأ‌ت گرفته است. توفقی وهبی استاد تاریخ عراقی هم در رابطه با نام کرکوک می‌گوید:"کرکوک شامل "کر= قلعه" در زبان سومری است." معتصم صلایی از تاریخ‌نگاران هم در این رابطه کلمه کرکوک را برخاسته از کلمه "کرخا" در زبان ناصری‌ها می‌داند.

 

حمله اسکندر به کرکوک

از سرگذشت دوران قبل از هزاره قبل از میلاد کرکوک آگاهی‌های فراوانی در دست نیست. گفته می‌شود که در عصر هوری‌ها عناوین "ارباخا" و "ایلان" بر کرکوک اطلاق شده و به معنی "شهر الاهه‌ها" است. هوری‌ها شهر کرکوک "نوزی" نام گذاشته بودند و این منطقه اکنون در حوالی شهرک لیلان است. در عصر گوتی‌ها مرکز شهر به نام ارباخا در حوالی محله عارفه کنونی قرار داشت.

 

معتصم صلایی از تاریخ‌نگاران عراقی در رابطه با حمله اسکندر مقدونی به کرکوک گفته که در سال ٣٢١ پیش از میلاد نیروهای اسکندر به بابل حمله‌ور شدند و از کرکوک عبور کردند. پس از حمله اسکندر برای اولین بار نفت نام به میان آمده است. نفتی که آفت زندگی کرکوک شده است. صلایی مدعی شده که مناطقی از کرکوک که بواسطه شعله آتش روشن بوده‌اند را "گورگور" نامیده‌اند.

 

نشست لوزان و مسئله کرکوک

دولت ترکیه پس از پیمان لوزان بر روی میراث عثمانی‌ها شکل گرفت. کرکوک و موصل بعنوان بخشی از سرزمین‌های میثاق ملی در قبال سرکوب جنبش شیخ سعید در شمال کردستان به انگلیس‌ واگذار شد. اولین بار در سال ١٩٢٧ از کرکوک استخراج نفت آغاز گردید. در این منطقه منابع غنی و باکیفیت نفت واقع شده‌اند. اگرچه رنج و محنت تنها ثمره این ثروت برای ساکنان آن بوده است.

 

منبع مادی جنگ صدام حسین

در فاصله سالهای ١٩٧٠ تا ١٩٩٠ همزمان با جنگ آزادیخواهی جنوب کردستان یکی از شهرهایی که از سوی صدام حسین از آن بشدت دفاع به عمل آمد کرکوک بود. ثروت سرشار نفتی کرکوک مهمترین منبع تغذیه جنگ علیه کردها بود. پس از سقوط رژیم بعث در سال ٢٠٠٣ و پذیرفتن سیستم فدرال کردستان در سال ٢٠٠۵، باز هم کرکوک لاینحل ماند. بر اساس ماده ١۴٠ قانون اساسی عراق برای اصلاح آنچه که تغییر بافت جمعیتی در دوره صدام حسین علیه کردها و ترکمن‌‌ها به اجرا گذاشته شده بود، به وضعیت اصلی برگردد دو سال زمان لازم است و پس از آن می‌باید رفراندوم در کرکوک [ در سال ٢٠٠٧] برگزار می‌شد.

 

تعریب (تغییر بافت اجتماعی به عرب)

صدام حسین با اتخاذ سیاست تعریب جمعیت کردهای کرکوک را وادار به کوچ به مناطق دیگر نمود، به عنوان نموده در سرشماری سال ١٩۵٧ تعداد کردهای ساکن کرکوک ١٨٧۵٩٣، عربها ١٠٩۶٢٠، ترکمن‌ها ٨٣٣٧١ و آسوریها هم ١۶٠۵ نفر بود.

 

سال ١٩٧٧ که سیاست تعریب تازه آغاز شده بود گام به گام از تعداد کردها و ترکمن‌ها کاسته شد و در آمار مربوط به این سال جمعیت عربها به ٢١٨٧۵۵ افزایش یافت و جمعیت کردها به ١٨۴٨٧۵ و ترکمن‌ها به ٨٠٣۴٧ کاهش یافت.

 

از سال ١٩٩٧ به بعد سیاست تعریب به سیاست حذف کردها و ترکمن‌ها تغییر یافت. آمار سال ١٩٩٧ تعداد جمعیت عربها در کرکوک را ۵۴۴۵٩۶ نفر، تعداد کردها را ١۵۵٨۶١ و تعداد ترکمن‌ها را ۵٠٠٩٩ نفر اعلام نمود.

 

مناطق بسیاری از کرکوک تجزیه شدند

تغییر وضعیت دموگرافی در سیستم اداری هم روی داد. برخی از مناطق وابسته به کرکوک از این استان به استانهای دیگر ضمیمه شدند. به عنوان نمونه خانقین به استان الانبار، خورماتو به استان صلاح‌الدین و چمچمال هم به استان سلیمانیه ملحق شدند. استان کرکوک در حال حاضر شامل بخش‌های دوبز، داقوق، آلتون‌کوپرو، پردی و حویجه، قره هنجیر، لیلان و رشاد می‌باشد.

 

جمعیت کرکوک در حال حاضر

از سال ١٩٩٧ سرشماری استان کرکوک صورت نگرفته است. تعداد ساکنان شهر کرکوک مشخص نیست اما بر اساس نتایج انتخابات مجلس نمایندگان عراق در سال ٢٠١۴، ۵٣ درصد ساکنان کرکوک را کردها و ۴٧ درصد را هم عربها و ترکمن‌ها تشکیل می‌دهند. کرکوک ١٢ نماینده در مجلس نمایندگان عراق دارد. از این تعداد ۶ نماینده متعلق به حزب اتحادیه میهنی کردستان، دو نماینده به حزب دمکرات کردستان عراق، دو نماینده متعلق به عرب‌ها و دو نماینده هم به ترکمن‌ها متعلق است.

 

محله‌های کرکوک

گفته می‌شود که پس از حمله داعش در سال ٢٠١۴ تعداد ساکنان کرکوک بالغ بر یک میلیون و چهارصد هزار نفر است. کردها عمدتا در چهارده محله کرکوک به نامهای رحیماوا، آزادی، ماموستایان، شورجه، ایسکان، بلاخ، کوریاشکاو، حسیرکا، تپه ملا عبدالله، دروازه شمال، امام قاسم، شوراخ و احمد آغا ساکن هستند. ترکمن‌ها هم در پنج محله مصلا، معلمین، راه بغداد، قصابخانه و الماس زندگی می‌کنند. عربها در کرکوک در ١١ محله سکنی دارند که عبارتند از راه بغداد، ١ حزیران، وحده، حریة، اشتراکیه، مندوده، ٧ نیسان، حی بعث، نصرو عروبه، قادسیه و خرناطه. آسوری‌ها و کلدانی‌های کرکوک هم در سه محله شاترلو، عرفه و الماس سکونت دارند.

 

نیروهای مسلح در کرکوک

با وجود اینکه بر اساس قانون اساسی عراق مصوبه سال ٢٠٠۵ تغییر بافت جمعیتی این شهر از سوی رژیم صدام می‌بایست در دو سال اصلاح گردیده و در ٢٠٠٧ رفراندوم برگزار شود، اما هیچ رفراندومی در این شهر برگزار نشد و کنترل آنرا دو نیروی پیشمرگ اتحادیه میهنی کردستان و ارتش عراق بعهده گرفتند.

 

علاوه بر نیروهای پیشمرگ اتحادیه میهنی کردستان و ارتش عراق در کرکوک و حومه آن نیروهای دیگری هم در این منطقه مستقر شدە‌‌اند که از جمله آنها می‌توان به نیروهای پیشمرگ حزب دمکرات کردستان عراق و نیروهای آسایشی این حزب، نیروی پلیس فدرال عراق، نیروهای گریلای ه.پ.گ/ یژاستار و نیروهای حشد شعبی هم در کرکوک مستقر شده‌اند. از سوی دیگر برخی گزارشهایی دال بر تشکیل جبهه مسلحی از سوی گروه موسوم به جبهه ترکمن عراق (وابسته به سازمان اطلاعاتی میت –ترکیه) منتشر شده‌اند. منطقه حویجه حومه کرکوک هم‌اکنون در چنگال تبهکاران داعش قرار دارد.

 

نقش فعال نیروهای گریلا در دفاع از کرکوک

سال ٢٠١۴ پس از روی کار آمدن گروه داعش و اعلام دولت از سوی این گروه تبهکار درصدد تسخیر منابع نفت کرکوک برآمد. داعش به کرکوک حمله‌ور شد و منطقه حویجه را که در دوره حکومت صدام به محل اسکان عربهای سنی تبدیل شده بود اشغال نمود. داعش سپس به داقوق و خلق کاکه‌ای این منطقه حمله‌ور شد. در این شرایط ارتش عراق از شهر کرکوک عقب‌نشینی کرد و کنترل شهر به تمامی به دست نیروهای اتحادیه میهنی کردستان افتاد. پس از افزایش تهدید‌های داعش گریلاهای حزب کارگران کردستان به شهر کرکوک آمدند و در بسیاری از جبهه‌ها وظیفه دفاع از کرکوک را به دوش گرفتند. حزب دمکرات کردستان عراق با عقب‌نشینی از شنگال و مناطق حومه کرکوک تمام نیروی خود را برای کنترل منابع غنی چاههای نفت "بای‌حسن" واقع در دوبز حومه کرکوک بکار گرفت.

 

میدانهای نفتی کرکوک

کرکوک دارای منابع بسیار غنی نفت است. هزاران چاه نفت در مناطق موسوم به "بای‌حسن"، "هاوانا"، "باباگورگور" و "نفت‌شمال" واقع شده‌اند. بای‌حسن واقح در منطقه دوبز به تمامی تحت کنترل حزب دمکرات کردستان عراق است، هاوانا بصورت مشترک از سوی احزاب پ.د.ک و ی.ن.ک مورد استفاده قرار می‌گیرد. باباگورگور و نفت شمال هم بصورت مشترک تحت کنترل حکومت مرکزی و حزب ی.ن.ک است.

 

به نقل از آمار وزارت نفت عراق روزانه بیش از ۵٣٠ هزار بشکه از میادین نفتی کرکوک نفت خام استخراج می‌شود. بخش زیادی از این مقدار نفت از سوی حزب دمکرات کردستان عراق بواسطه لوله انتقال نفت کرکوک-جیهان به ترکیه صادر می‌شود و در ترکیه بفروش می‌رسد. جالب آنکه قراردادهای نفتی حزب مذكور با ترکیه هنوز هم از افکار عمومی جامعه کاملا مخفی نگه داشته می‌شوند و برخی گزارشهای مستدل حاکی از فروش چاهها از سوی پ.د.ک به رژیم اردوغان است. مسئولان حزب دمکرات کردستان در این رابطه سکوت محض اختیار کرده‌اند. نفت استخراجی از میادین نفت شمال هم پس از مراحل تصفیه در داخل عراق مورد استفاده قرار می‌گیرد و مابقی به خارج از عراق صادر می‌شود.

 

سهم شهروندان کرکوک از منابع سرشار نفت تنها دود و گردوخاک است

بر اساس قانون پترودلار مصوب شورای استانی کرکوک، شرکت‌های نفتی متعهد هستند در قبال هر یک بشکه نفت، یک دلار را به خزانه استان کرکوک واریز کنند. بر این مبنا روزانه می‌بایست ۵٣٠ هزار دلار به خزانه استان کرکوک واریز شود. این مقدار در ماه بالغ بر ١۵ میلیون دلار خواهد بود. اما با نگاه به شبکه انتقال آب، برق، راهها و خدمات زیربنایی کرکوک به راحتی می‌توان درک کرد که کرکوک تنها یک روستای خیلی بزرگ بدون امکانات است. به عبارت دیگر ثمره منابع غنی نفت خام کرکوک برای شهروندان و خلق‌های ساکن تنها دود و گردوخاک است.