جغرافیای کوردستان با طبیعت و زیبایی‌های خود در جهان شهره است. غارها و پناهگاه‌هایی که در تاریخ پناهگاه خوبی برای انسان‌ها بوده‌اند، به‌ویژه در جنوب کوردستان بسیار زیاد است. باشور کوردستان دارای آثار تاریخی بسیاری می‌باشد که یکی از این آثار تاریخی مهم غار هزارمرد می‌باشد.

غار هزارمرد از یک سلسله غار تشکیل شده ‌است

غار هزارمرد در دامنه کوهستان برانان در فاصله‌ی ۱۳ کیلومتر از جنوب غربی شهر سلیمانیه قرار دارد. این غار مساحت بزرگی دارد اما از یک‌ سلسله غار تشکیل شده ‌است که در طرف راست و چپ آن قرار دارند، به‌گونه‌ای که همه غارها درهایشان به سمت شرق است. در زیر دامنه کوه برانان که غار هزارمرد در آن قرار دارد، روستایی کوچک وجود دارد که نام آن هزارمرد است. زندگی مردم این روستا با کشاورزی و دامداری می‌گذرد.

گفته می‌شود در این غار، هزارمرد جای می‌گیرند

در رابطه با نام این غار نظرات گوناگونی وجود دارد. بنا بر گفته‌ی تاریخ‌نویسان و باستان‌شناسان، نام این غار از آن گرفته شده‌ است که در این غار هزارمرد جای می‌گیرند. یعنی آن‌قدر بزرگ است که هزارمرد در آن‌جای گرفته و نام غار نیز از همین مسئله گرفته شده ‌است.

یک تیم باستان‌شناسی آمریکایی در مورد این غار تحقیقاتی انجام دادند. یک زن محقق با نام گاردو تحقیقاتی در رابطه با قبل‌ از میلاد در سال ۱۹۲۸ انجام داده ‌است. همچنین اداره آثار باستانی سلیمانیه نیز در سال ۱۹۹۸ تحقیقاتی در رابطه با این غار انجام داده‌اند.

در همه پژوهش‌ها ۳ لایه آثار باستانی مختلف پیدا شده‌ است که عبارت‌اند از:

- لایه بالایی یا لایه اول؛ در این لایه تعدادی کوزه و کار گلی گوناگون پیدا شده‌ است که بسیار قدیمی هستند و تاریخ آن‌ها به زمان‌های بسیار دور بازمی‌گردد. همچنین ۳ گور نیز در آن پیدا شدند که یکی از آن‌ها گور یک کودک است. همچنین۳ کوزه نیز همراه با این کودک دفن شده ‌است. ۳ قطعه آهن نیز پیدا شده ‌است. یکی از این آهن‌ها نوک تیر و ۲ قطعه‌ی دیگر ۲ سکه هستند که متعلق به ۲ دوره مختلف می‌باشند. یکی متعلق به دوره بیزانس و دیگری نیز متعلق به دوره ساسانی‌هاست.

- لایه دوم؛ این لایه یک لایه‌ی بسیار نازک می‌باشد و شامل تعدادی سنگ طبیعی رسوبی می‌باشد.

-لایه سوم؛ در این لایه استخوان حیوانات و پرندگان پیدا شد و همچنین تعداد زیادی سنگ رسوبی وجود دارد، اما به‌صورت گوناگون و تاریخ آن‌ها به اعصار میانی بازمی‌گردد. همچنین ۲ تبر پیدا شده‌ است که تاریخ آن‌ها به بیشتر از ۳۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد.

قدمت ۳۰ تا ۵۰ هزار ساله غار هزارمرد

سنگ‌هایی که در این غار پیدا شده‌اند و در مورد آن‌ها تحقیقاتی انجام ‌شده است نشان می‌دهند که تاریخ این غار به حدود ۳۰ تا ۵۰ هزار سال قبل‌از میلاد بازمی‌گردد. آثاری که در این غار  پیدا شده‌اند، در نتیجه تحقیقاتی که باستان‌شناس ساپیرز در سال ۱۹۲۶ انجام داده ‌است، بخشی از آن‌ها مشابه آثاری هستند که پیش‌تر در غار شانه‌در پیدا شده ‌است و علاوه‌ بر این‌ها بخشی از سنگ‌های این غار مشابه سنگ‌های غار زاویه و شکبه در فلسطین هستند.

پس‌از روستای هزارمرد ۱۵ دقیقه با اتومبیل در مسیری خاکی ادامه دادیم تا به نزدیکی غار رسیدیم. در آن‌جا نیز جاده تمام می‌شود و باید از چندین راه باریک پیاده‌روی کرد تا به غار رسید. هر چه بیشتر به‌در غار نزدیک می‌شدیم بیشتر خسته می‌شدیم، نفسمان بند آمده بود. تا زمانی‌که به در غار رسیدیم. هر چه بیشتر به غار نزدیک‌تر می‌شدیم بیشتر بزرگی و هیبت غار برای ما آشکار می‌شد. بزرگی غار از دور مشخص است. اما زمانی‌که به آن نزدیک شدیم، بزرگی آن بیشتر از آن‌چیزی بود که پیش‌بینی می‌کردیم. در غار حدود ۱۵ تا ۲۰ متر می‌باشد. در طرف راست و چپ غار، غارهای کوچکی وجود دارند که هر کدام حدود ۵ ‌تا ۶ متر یا ۳-۴ متر طول دارند.

غار هزارمرد غاری بزرگ و گسترده است اما عمق کمی دارد. در طرف راست ۵ غار دیگر وجود دارند، اما این‌ها بسیار عمیق هستند و ورودی آن‌ها کوچک است. به‌همین دلیل نمی‌توان به‌آسانی وارد آن‌ها شده و تا آخر پیشروی کرد. همچنین این احتمال وجود دارد که اکسیژن کم شده و خطرناک است، مگر آنکه کپسول اکسیژن به‌همراه داشته باشید. علاوه ‌بر انها پس‌از مدتی پیاده‌روی در داخل غار تعداد زیادی پرنده به‌ویژه خفاش به شما حمله کرده و پیشروی را دشوار می‌کنند.

وضعیت غار به‌گونه‌ای است که صبح با طلوع خورشید به‌طور مستقیم اولین اشعه خورشید به دره‌ی ورودی غار برخورد کرده و داخل آن می‌شود و تا نزدیکی ظهر نیز ادامه دارد.

غار هزارمرد، دومین غار بزرگ جنوب کوردستان پس ‌از غار شانه‌در است. این غار در نزدیکی روستای هزارمرد است که روستایی بسیار کهن و قدیمی است و از قدیم به دلیل طاعون از محل خود جابجا شده و به جای دیگری پایین‌تر از غار منتقل شده‌است.

آثار پیداشده در غار هزارمرد اشاره‌ای است به وجود قدیمی‌ترین زیست انسان در کوردستان. نام این غار به گونه‌ای است که می‌گویند هزار مرد در آن جای می‌گیرند. به‌همین دلیل به آن غار هزارمرد می‌گویند. اما نظر دیگری نیز وجود دارد که می‌گوید نام آن از این مسئله گرفته شده‌ است که این غار هزار داستان تاریخی را در خود دارد که تاریخ آن‌ها به قبل ‌از ۵۰ هزار سال پیش بازمی‌گردد. اما به دلیل نبود تحقیقات و پژوهش‌های لازم بسیاری از این داستان‌ها و رخدادها هنوز کشف نشده‌اند.

هرچند مسئولین اداره آثار باستانی در سلیمانیه با ۲ دانشگاه جهانی شیکاگوی آمریکا و لیورپول بریتانیا که در رابطه با مناطق تاریخی به‌تحقیق و پژوهش می‌پردازند تماس گرفتند تا در این رابطه تحقیقات لازم را انجام دهند، اما تاکنون هیچ نتیجه‌ای به دست نیامده‌ است.

بر اساس تحقیقاتی که در سال‌های میان هر ۲ جنگ جهانی در رابطه با این غار انجام‌ گرفته مشخص ‌شده است که این غار محل زندگی انسان‌های اولیه بوده ‌است. محلی بوده برای دفاع در مقابل دشمن در دوره‌های گوناگون و همچنین آشکار شده‌ است که نام غار به بزرگی آن و یا جایگاه نظامی اشاره دارد و یا به معنی نم و رطوبت (میرگ) است چون بخش داخلی غار بسیار نم‌دار می‌باشد و بر روی دیوار آن محل نگهداری مواد غذایی درست شده‌ است.