چند صدایی شدن ایرانی‌ها در مقابل بحران روز افزون منطقه | یادداشت
با افزایش تنشهای روزافزون بین ایران با آمریکا و کشورهای عربی، طی روزهای اخیر صداهای متفاوتی از ایران شنیده شده است
در حالیکه رهبر ایران با تبیین استراتژی نه جنگ و نه مذاکره، هر گونه مذاکره با امریکا را سمی مهلک قلمداد کرده است، گفته‌های مدیریت ارشد سپاه پاسداران با عملکرد این نیرو تفاوتهای محسوسی یافته است. از سوی دیگر بخشی از دولت و بدنه اصلاح‌طلبان ایرانی نیز بر لزوم مذاکره با امریکا تاکید می‌نماید. این چند صدایی در عین حال که بازتاب دهنده اختلافات موجود در سطح کلان سیاسی در درون ساختار جمهوری اسلامی ایران است، می‌تواند نشان دهنده تداوم استراتژی جنگ نیابتی ایران در منطقه و اعمال فشار بر اروپا برای حفظ برجام بدون حضور آمریکا باشد. خصوصا که در برهه کنونی صادرات نفت ایران به پانصد هزار بشکه در روز کاهش یافته است. توجه به این مساله از این روی حایز اهمیت است که طی دو روز گذشته هندوستان نیز به منظور پر کردن خلا ناشی از عدم خرید نفت ایران طی قراردادی با شرکت نفتی آرامکو- عربستان سعودی، این خلا را پر کرده است. نشریه انرژی ورلد، به نقل از سانجیو سینگ رئیس هیئت مدیره شرکت نفت هند که بزرگترین شرکت نفتی این کشور است اعلام کرده است که این شرکت، قرارداد خرید نفت از جمهوری اسلامی را متوقف و طی قراردادی با شرکت آرامکوی سعودی از جولای سالجاری تا دسامبر امسال، روزانه دو میلیون بشکه نفت در روزاز عربستان خریداری خواهد کرد. از همین رو به نظر می‌رسد با تشدید فشارها از سوی آمریکا و غرب، ایران رفتارهای تروریستی خود را در منطقه کاهش داده یا با قطع کانالهای مستقیم خود را گروههای طرفدار خود، جنگ نیابتی را به گونه دیگری به پیش ببرد. اختلاف صداهای ایرانیان در رابطه با جنگی که بر سر ایران سایه افکنده است را چگونه می‌توان توضیح داد؟
حسن روحانی هفته گذشته در مراسمی طی ملاقات با فعالان سیاسی ایران، همزمان با سخن گفتن از بی‌اختیاری خود به طرف‌های اروپایی هشدار داد در صورتیکه این کشورها در برابر آمریکا از جمهوری اسلامی ایران حمایت به عمل نیاورند باید منتظر عواقبِ برجامی باشند.
تهدیدِ روحانی در حالی که بر عدم امکان تصمیم‌گیری وی در سیاست خارجی ایران صحه می‌گذاشت که به عنوان یکی از مقامات کلیدی ایران طی دو دهه گذشته از تجربه وافری در پیگیری پرونده هسته‌ای برخوردار بوده و هم بر این نکته اطلاع کافی دارد که سیاستهای کلان اروپا نه حاکی از ایستادگی در مقابل آمریکا بوده نه توان ایستادگی در مقابل آن را دارد. این مساله را می‌توان با نکته‌ای تاریخی توضیح داد؛ روحانی نهم مرداد ماه سال ٨۴ طی گزارشی از اقدامات خود به عنوان مسئول اصلی پرونده هسته‌ای ایران به محمد خاتمی نوشته بود که: بدیهی است مدعی اصلی علیه ایران در موضوع هسته‌ای، امریکاست و قابلیت این کشور برای مقابله یا مصالحه در این مورد به مراتب بیش از دیگران است. روسیه نیز به دلیل تداوم همکاری با ایران و شرایط و جایگاه ضعیف بین‌المللی ، یارای ورود به این کارزار سیاسی را ندارد. این گزارش صراحتا بر نقش مهم آمریکا در مصالحه یا تنش‌زایی در پرونده هسته ای ایران را آشکار می‌ساخت؛ احمدی‌نژاد نیز در جریان پیگیری پرونده هسته‌ای ایران تلاش نمود تا نقش امریکا را در این موضوع نادیده گیرد. اما اقدامات محرمانه و مذاکرات مخفیانه جمهوری اسلامی با امریکا در عمان در سال نود و یک – سال پایانی دولت احمدی نژاد- که با مجوز علی خامنه‌ای انجام شد در واقع اعتراف مجدد نظام به نکته‌ای بود که حسن روحانی، هفت سال قبل از آن، به خاتمی گوشزد کرده بود. این امر چند صدایی بودن، رقابت جناحی و مسائل داخلی ایران را در سیاست خارجی این کشور به شدت برجسته می‌نماید. این مساله در تنش روزافزون ایران با امریکا طی روزهای گذشته نیز برجسته شده است.
در این راستا، سفر ظریف به کشورهای ترکمنستان، هندوستان و چین و ژاپن را می‌توان گونه‌ای از رایزنی دستگاه خارجی این کشور برای حفظ برجام و تداوم فروش نفت به این کشورها ارزیابی کرد. ظریف در دیدار از هندوستان مواضع این کشور را در قبال برجام و کاستن تعهدات ایران در برجام را برای همتای هندی خود سوشما سواراج تبیین نمود. ظریف در این گفتوگو اظهار داشت که مواضع ایران را برای شرکای نزدیک منجمله روسیه تبیین کرده و بر لزوم حفظ برجام و لزوم بهره‌مندی ایران از منافع تاکید نمود. ظریف در دیدار خود با شینزو آبه در توکیو نیز اظهار دشت که سفر به ژاپن برای مشورت با مقامات عالی ژاپن درباره نحوه حفظ برجام با و اقدامات عملی انجام شده است. ظریف به خلاف آنچه که در سفر دو هفته قبل خود به آمریکا در ارتباط با آزادی زندانیان سیاسی آمریکایی در ایران اظهار داشته بود، در توکیو در پاسخ خود به خبرنگار ژاپنی اظهار داشت هیچ امکانی برای مذاکره وجود ندارد. چنین مذاکره‌ای [مشخصاً در خصوص زندانیان] دیگر در دستور کار نیست زیرا آمریکا پیش‌شرط‌های کلی و نامربوطی را در این زمینه وضع کرده است. آمریکا اصلاً در جایگاهی نیست که بخواهد برای ایران پیش‌شرط بگذارد. متأسفانه اروپا در حالی که به‌صورت کلامی از برجام حمایت می‌کند، هنوز قادر نبوده گامی عملی در راستای حمایت از برجام بردارد. متأسفانه شرکای ژاپنی ما نیز اقدامی در این راستا صورت نداده‌اند.
در این میان محمد صالح جوکار معاون سپاه پاسداران طی سخنانی با حمله شدید به کسانی که آنها را جریان غربگرا در داخل کشور خواند، اظهار داشته است این جریان با ایجاد دوگانه جنگ یا مذاکره در پازل دشمن بازی می‌کنند و به دنبال تحمیل برجامهای دیگر بر کشور است. جوکار در جریان شامگاه پنج‌شنبه گذشته بدون نام بردن از هیچ جریان یا گروهی خاص اظهار داشت این جریان با فضا سازی و سیاسی بازیها توانسته است در دوره گذشته رای جمع نماید. این مقام ارشد سپاه با اشاره به عدم تحمل ساختارهای امریکا برای جنگ با ایران، احتمال جنگ را پوچ خوانده و بر عدم مذاکره تاکید نموده است. در ٢٢ اردیبهشت نیز نمایندگان مجلس اسلامی ایران در جلسه‌ای غیر علنی در ارتباط با تنشهای شدید منطقه‌ای با حسین سلامی دیدار کردند. در جریان این دیدار ۵ نفر از نمایندگان سخنانی را مطرح کردند. بهروز نعمتی پس از این نشست به خبرنگاران اظهار داشت که سردار سلامی در این نشست به نمایندگان گفته است که مسائل مطرح شده جنگ روانی آمریکائیان بوده و رفت و آمد کشتیهای آنان در منطقه خلیج امری عادی به شمار می‌رود. در این نشست سردار سلامی به منظور تسلط بر اوضاع داخلی ایران در شرایط خطیر کنونی، بر گسترش بدنه بسیج تاکید داشته بود. حشمت الله فلاحت پیشه رئیس کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نیز در رابطه با این دیدار گفته بود که سردار سلامی در این نشست اظهار داشته است ایران امادکی لازم را برای جنگ داشته تا پیروز میدان باشد. اما آمریکاییها به دنبال جنگ نیستند. این سخنان غیر کارشناسی سردار سلامی و دیگر فرماندهان ارشد سپاه ایران در حالی است که روزنامه نیویورک تایمز به نقل از دو مقام آمریکایی روز گذشته اظهار داشته است ایران موشک‌های بارگیری شده را که بر شدت تنش طی هفته گذشته افزود بود، تخلیه کرده است. یک مقام مسئول در وزارت دفاع و نیز مقام مسئول دیگری در کنگره آمریکا دیروز اعلام نمودند که طی دو روز گذشته نیروهای نظامی ایران موشک‌های بارگیری شده بر دو شناور را تخیله کرده‌اند.
از یک سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که تداوم قدرت خود را منوط به تنش با جامعه جهانی، صدور انقلاب و پیشبرد طرح هلال شیعی-ایرانی ارزیابی می‌کند، با روانی ارزیابی کردن اقدامات غرب و آمریکا درصدد حفظ رویکرد تهاجمی خود- حداقل در سطح داخلی- برآمده است،
این صداهای متفاوت حاکی از تنش شدید در میان ساختار تصمیم‌ساز ایران در تنش کنونی است. از یک سوی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی که تداوم قدرت خود را منوط به تنش با جامعه جهانی، صدور انقلاب و پیشبرد طرح هلال شیعی-ایرانی ارزیابی می‌کند، با روانی ارزیابی کردن اقدامات غرب و آمریکا درصدد حفظ رویکرد تهاجمی خود- حداقل در سطح داخلی- برآمده است، اما بدنه بوروکراتیک ایرانی که به اصلاح‌طلبان نزدیک است با ارزیابی دقیقتر از وضعیت کنونی درصدد تنش‌زایی برآمده است. اظهارات مصطفی تاج زاده و سعید حجاریان در جریان هفته گذشته را باید در راستای مواضع بخشی از اصلاح طلبان ارزیابی کرد. اما این چند صدایی در برهه اخیر به دلیل سکانداری رهبری و حلقه مشاوران او در تعیین سمت و سوی سیاستهای خارجی مجالی برای تحقق نیافته است. دو ماه آینده برای تداوم این سیاستگذاری مقامات حاکم بر ایران سرنوشت ساز خواهد بود. اما تا برهه کنونی به نظر می‌رسد رهبر ایران و مقامات سپاه همچنان تصمیم گیرنده اصلی خواهند بود.
