گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد فقر اقتصادی و آموزش تک‌زبانه فارسی، عامل اصلی ترک تحصیل و بی‌سوادی در مناطق حاشیه‌ای ایران است. نرخ بی‌سوادی در سیستان و بلوچستان ۳.۶ برابر یزد است و شکاف آموزشی در مناطق مختلف کشور رو به افزایش است.
بر اساس گزارش «پایش فقر: فقر آموزش» مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، فقر اقتصادی و آموزش تک‌زبانه به زبان فارسی، آموزش عمومی و عالی را از دسترس کودکان به حاشیه رانده شده خارج کرده است. این گزارش نشان می‌دهد ۴۱ درصد از دانش‌آموزان در پایان پایه چهارم ابتدایی به سطح «حداقل مهارت خواندن» نمی‌رسند و نرخ ترک تحصیل افزایش یافته است.
نرخ بی‌سوادی افراد بالای شش سال در پایان سال ۱۴۰۲ بیش از ۱۲ درصد (۱۲.۳۳ درصد) برآورد شده است. این شاخص در مناطق روستایی (۱۹.۳۵ درصد) به مراتب بالاتر از مناطق شهری (۸.۶۹ درصد) است. پس از همه‌گیری کووید ۱۹، نرخ بی‌سوادی به‌ویژه در مناطق روستایی روند افزایشی داشته است.
توزیع جغرافیایی نرخ بی‌سوادی نشان می‌دهد مناطقی که زبان فارسی، زبان مادری کودکان در سن تحصیل نیست، جمعیت بی‌سوادها بیشتر است. سیستان و بلوچستان، کوردستان و اورمیه سه استان با بالاترین نرخ بی‌سوادی هستند. فاصله نرخ بی‌سوادی در سیستان و بلوچستان (۲۰.۰۷ درصد) با میانگین کشوری (۱۲.۳۳ درصد) حدود هشت درصد و با یزد در جایگاه کمترین نرخ بی‌سوادی (۵.۶۲ درصد) بیشتر از ۱۴ درصد برآورد شده است.
همچنین، بررسی‌ها نشان می‌دهد که ۳.۲۲ نفر از هر ۱۰۰ نفر جمعیت ۱۲ تا ۱۷ ساله در استان سیستان و بلوچستان موفق به پایان تحصیلات دوره ابتدایی نشده‌اند که این رقم چهار برابر میانگین کشوری است. در گروه سنی ۱۸ تا ۲۴ سال نیز، ۵۸.۰۴ درصد در سیستان و بلوچستان مدرک پایان دوره دوم متوسطه ندارند که این میزان دو برابر میانگین کشوری است.
مرکز پژوهش‌های مجلس ایران در این گزارش به تاثیر «دو زبانه بودن» یا «چند زبانه بودن» محیط خانه و کودک بر سطح سواد و عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان اشاره کرده، اما به میزان اثرگذاری این شاخصه بر ترک تحصیل در مناطقی که زبان مادری، زبان رسمی آموزش نیست، نپرداخته است. با این حال، مقایسه شاخص‌ها نشان می‌دهد که «زبان آموزش» نقش مهمی در «فقر آموزش» ایفا می‌کند.
