طبق آیین ایزدی دف و شباب طنینی یزدانی به شمار می‌روند، خصوصا که این دو آلت موزیک برای ایزدیان مقدس بوده و هر شخصی اجازه نواختن آن را ندارد.

تاریخ پیوند ایزدیت و موزیک از پیشینه‌ای کهن برخوردار است، طبق روایات ایزدیان، جامعه ایزدی جامعه موزیک است و به این معناست که این پیوند از ریشه‌ای معنوی برخوردار است، به همین دلیل است که موزیک وارد جهان روحی انسان ایزدی شده است. این پیوند تا جایی عمق یافته است که در مراسم‌های دینی خود، از موزیک به عنوان امری مقدس استفاده می‌کنند. در بعد اجتماعی هم  توانسته‌اند از طریق ترانه‌ها و سروده‌های شفاهی و فولکلور جامعه و تاریخ خود را که بازتاب دهنده اعتقادات، ملیت و عشق و همچنین خاطرات تلخ تاریخی آنها است روایت کرده و با موزیک عجین کنند. نمونه آن هم ترانه‌های بیشمار و از جمله ترانه‌های گنج خلیل، سور گل، خانسی و رشو و درویش عبدی و ادوله است که در آن رویدادهای تاریخی ایزدیان را در قالب عشق و میهن دوستی روایت می‌کند.

تمایز ترانه‌های زنان و مردان

در فرهنگ جامعه ایزدی، هر ترانه‌ای هم از نوعی آواز خاص به خود برخوردار است. به برخی از این ترانه‌های «سترانین کوچیک» و «دیوانان» گفته می‌شود.  یعنی این ترانه‌ها در مراسم‌های شب‌نشینی و در مجالس خوانده می‌شود. آنچه که در این میان شایان توجه است این نکته است که برخی از این ترانه‌ها مختص زنان و برخی دیگر هم مختص مردان است. هر ترانه‌ای از ملودی خاصی برخوردار است که به آن «غریبی» گفته می‌شود و خاص زنان است که در زمان سوگواری برای مردگان سر می‌دهند. داستان‌هایی در مورد شخصیت وی، قهرمانیهای وی، طغیان‌های وی و داستان کسانی که از دست داده است، به بخشی از ترانه‌ها و سروده‌های وی تبدیل می‌شوند.

نوع دیگری از ترانه‌ها وجود دارند که از آن به عنوان «پستا» یا «دوریک» در ژانر ترانه‌های عاشقانه خوانده می‌شوند و از ریتمی با فراز و فرود بالا و اندکی ضرباهنگ بالا برخوردارند. ترانه‌هایی دیگری هم با عناوین دیگری مانند «دوریکا میلا»، «دوریک سی پی» و «دوریکا گلشن» خوانده می‌شوند. خدر فقیر از هنرمندان شهیر شنگالی است که در این باره تاثیر بزرگی بر نسل جدید از خوانندگان کورد ایزدی گذاشته است.

غیر از این موارد، در فرهنگ کوردی ایزدی، احترام بسیاری برای آلات موسیقی قایل بوده و مقدس شمرده می‌شود. زیرا آلات موسیقی برای خواندان نواهای دینی مورد استفاده قرار می‌گیرد و در این میان خصوصا دف و شباب، یعنی بلور- نوعی نی خاص فرهنگ کوردی- که برای مراسم‌های ویژه یادبود از ان استفاده می‌شود، از قداست خاصی برخوردارند. ساز یا تنبور کوردی هم از قداست برخوردار بوده، نوازندگان این آلت موسیقی پیش از شروع نواختن بر آن بوسه می‌زنند. غیر از این آلات موسیقی، ابزارهای دیگری مانند دهل و زورنا وجود دارند که برای تصنیف‌های اجتماعی و رقص و سماع در هنگام زیارت مزار شیوخ خود مورد استفاده قرار می‌دهند و برخی از اوقات هم به جای استفاده از زورنا، از فلوتی که از نی ساخته شده است استفاده می‌کنند. اما دف و شباب در میان ایزدیان بیش از همه از قداست برخوردار بوده و که تنها در قول و قصیده‌های دینی از آن استفاده می‌شود.

ایزدیان در اعیاد خود و به ویژه در «عید جما» که در لالش برگزار می‌شود، به مدت هفت شبانه روز از دف و شباب استفاده می‌کنند. در این مراسم آدابی برگزار می‌شود که تا صبح ادامه دارد که در آن موزیک نواخته می‌شود. منطقه شنگال در مقایسه با مناطق دیگر ایزدی‌نشین از غنای موزیک، آواز فولکلور و ترانه بیشتری برخوردار است و از منابع مکتوب و شفاهی بیشتری استفاده می‌کند؛ که ریشه آن برآمده از فرهنگ ریشه‌دار ایزدی است.

نقش ترانه‌های ایزدی در بقای ایزدیان

پیر گرو، پیر مچو، شیخ موس، خیرو، خدر فقیر، فارس قولو، قاسم میرو، قپال، کچی امی، عباس ملو، سلیمان قاسمی زوی، بیروی شرقی، ایدوی کوتی از جمله ترانه‌خوانان مشهور ایزدی هستند از نقش تاریخی مهمی برخوردار هستند،  زیرا این هنرمندان تمام مصیبت‌ها و فرمان‌های روی داده علیه ایزدیان را در سینه‌های خود حفظ کرده و این رویدادهای مصیبت بار را در قالب ترانه و سروده به نسل‌های بعدی منتقل می‌کنند. این روایت‌های شفاهی نقش آثار مکتوب تاریخی و آرشیو را ایفا کرده است.

نوع ویژه‌ای از موزیک مختص به «قوال‌ها» یا «کالوها» است. در فرهنگ ایزدی دف و شباب به عنوان منبع دستور خداوند مشاهده می‌شود و مقدس پنداشته می‌شود. کالو یا قوال‌ها یا موزیسین‌ها افرادی ویژه‌ای در نواختن موسیقی هستند، در فرهنگ ایزدی تنها دو عشیره بزرگ هکاری و دومبلی می‌توانند در سلک کالوها قرار گیرند و افراد این دو عشیره هم در بسیاری از نواحی ایزدی‌نشین سکونت دارند. کسانی که به انها قوال یا کالو گفته می‌شود، چون عمدتا متونی را که با دف و شباب می‌خوانند، به زبان کوردی است، لازم است زبان کوردی را به خوبی بدانند و بتوانند به خوبی آلات دف و شباب را بنوازند و در آن مهارت داشته باشند. همچنین متون ترانه‌ها را که به آن قول، بیت، قصید، دروزه و مصبحات گفته می‌شود از حفظ قرائت کنند. در بیشتر ترانه‌ها لازم است که ۷ کالو حضور داشته باشند؛ ۳ نفر دف زن و سه نفر بلور نواز و یک نفر که جلوتر از همه قدم بر داشته و به آن پیشرو گفته می‌شود.

با موزیک از نوزادان استقبال می‌گردد

در فرهنگ ایزدی خصوصا در روستاهای ایزدی، زمان نامگذاری کودکان تازه متولد شده، مراسمی جمعی برگزار می‌شود. در این مراسم هم نوعی ترانه‌های ویژه همراه با دف و شباب نواخته می‌شود. بعد از آن هم مراسمی که طی آن باید کودک متولد شده در آب کانی سپی، تطهیر شود، برگزار می‌شود. این مراسم آغاز حیات در فرهنگ و جهان‌بینی ایزدی محسوب می‌شود. این مراسم هم با رقص و مراسم دف زنی همراه می‌گردد، به همین دلیل به آن رقص در آستانه کانی سپی گفته می‌شود. چشمه کانی سپی در لالش قرار دارد و بر همه ایزدیان واجب است که با آب کانی سپی تطهیر گردد تا هویت ایزدی به او تعلق یابد. به این مراسم مهرکرن گفته می‌شود.

جایگاه تنبور در آیین ایزدی

تنبور یکی از مهمترین آلات موزیک در میان ایزدیان بوده و از احترام خاصی در میان آنان برخوردار است. یک ایزدی قبل از نواختن تنبور لازم است که پیش از هر چیز از خداوند اجازه گرفته و بگوید: با اجازه خداوند، و سپس بر آن بوسه زند. تنبورسازان ایزدی بیشتر شنگالی بوده و بیشتر آنان بدون استفاده از هر گونه تکنولوژی خاصی آن را به طور دستی می‌سازند، زیرا طبق اعتقادات آنان، صدای آن در صورتی بهتر و گوش نوازتر است که به صورت طبیعی ساخته شود.

تنبورها بیشتر از درخت گردو ساخته می‌شوند، زیرا درخت گردو بهترین درخت برای تنبور بوده و در مقابل گرما و سرما و ترک خوردگی از استحکام بیشتر برخوردار است. در ضمن از صدای گوش نوازتری برخوردار است. از درخت توت و زردالو هم برای ساخت این ساز استفاده می‌شود. ایزدیان بر این باورند که می‌توانند از طریق تنبور زنی می‌توانند از عظمت الوهیت سخن بگویند، به همین دلیل آن را مقدس می‌دانند.

منبع: هنر مقدس، حمه هاشم