در طول تاریخ، زنان همواره جایگاه مهمی در مبارزات آزادی خلق کورد داشته اند. این زنانی که در کنار قهرمانی و دلاوری خود توانستند قرن ها با تسلیم نشدن به آرزوی هراسناک استعمارگران کوردستان تبدیل شوند. به ویژه در 50 سال گذشته مبارزات آزادی، مهمترین حلقه سنت مقاومت خلق کورد را تشکیل دادند.

زنان کورد که در 6 ماه گذشته مبارزات خلقی برای آزادی روژهلات را رهبری می کنند، رهبری مبارزه با راپرین در باشور، قیام های باکور، انقلاب و گروه های ضدبشری داعش در روژاوا را بر عهده دارند، نه تنها در در چهار بخش کوردستان بلکه در خاورمیانه نام مقاومت و آزادی شد.

به مناسبت هشتم مارس، روز جهانی زن کارگر، زندگی و مبارزات برخی از زنان مبارز برجسته کرد را برای خوانندگان خود گردآوری کرده ایم.

دو زن قبل از مقاومت

قلعه دم‌دم یا به زبان کوردیKela Dimdimê) ) به عنوان نمادی از قیام علیه حاکمیت ایران در روژهلات کوردستان در آغاز قرن هفدهم در تاریخ کوردستان ثبت شده است. این قلعه که بر روی تپه‌ای در نزدیکی دریاچه ارومیه ساخته شده بود، در اوایل سال 1609 توسط امیر منطقه برادوست، امیرخان لَپ‌زرین (پنجه طلایی‌خان) تعمیر و بازسازی شد و به مرکز جاذبه امارت‌های کورد آن دوره که طرفدار استقلال بودند تبدیل شد.

در برابر تلاش امارت کوردستان برای استقلال، ارتش ایران در 24 نوامبر 1609 قلعه را محاصره کرد. با وجود ماه‌ها محاصره و حملات، زنان کورد رهبری مقاومت ناگسستنی را بر عهده داشتند. در روزهای مقاومت قلعه دم‌دم، زنان کورد شجاعت و دلاوری فراوانی از خود نشان دادند و جنگ را برای شکستن محاصره به رهبری گوهر خاتون و پریزاد خاتون سازمان دادند.

گوهر خاتون از جمله این زنان در اداره قلعه به همراه پسرش امیرخان صاحب سخن بود. در ماه مه 1610، زمانی که خلق گرسنه و تشنه بودند، گوهر خاتون برای اینکه قلعه تسخیر نشود، بخش بزرگی از قلعه را با انفجار باروتی که در داخل قلعه جاسازی کرده بودند، منفجر کرد. 6 سال بعد، در سال 1616، زنی به نام پریزاد خاتون در برابر ارتش ایران که در 14 می 1610 خلق را از قتل‌عام بزرگی گذراند، مقاومتی را آغاز کرد. مقاومت سپاهیان پریزاد خاتون که با حمایت گروهی از سربازان خارج از قلعه دم‌دم به سربازان ایرانی اعلان جنگ داده بودند، پس از 12 روز سرکوب شد و بار دیگر خلق داخل قلعه مورد قتل‌عام واقع شدند.

اولین گریلای زن کورد

ظریفه در سال 1882 در روستای آزگیر از توابع عمرانلی کوچگیری به دنیا آمد و در سنین جوانی به ازدواج علی‌شیر که از بستگانش بود درآورده شد. هر دو نام؛ ظریفه و علی‌شیر؛ قیام کوچگیری را رهبری کردند که در مارس 1921 آغاز شد و در ژوئن همان سال توسط نیروهای استعمارگر ترکیه با خون سرکوب شد. ظریفه با رشادت، دلاوری و ویژگی‌های رزمنده خود، به عنوان اولین گریلای زن کورد در عصر اخیر جای خود را در تاریخ کوردستان گرفت.

واحدهای ارتش ترکیه با محاصره کوچگیری، مرکز قیام با سلاح‌های مدرن، خلق غیرنظامی را قتل‌عام کردند. در حالی که روستاها سوزانده و ویران شدند، هزاران کورد قتل‌عام شدند. پس از آن، ظریفه و علی‌شیر به درسیم رفتند تا جنگ آزادی جدیدی را آغاز کنند. در اینجا، در ایامی که دولت ترکیه به تدارک نسل‌کشی درسیم می‌پرداخت، ظریفه و علی‌شیر در 9 ژوئیه 1937 در غار فَری پالخینه در اثر خیانت، بطور وحشیانه به قتل رسیدند.

نوری درسیمی در کتاب «درسیم در تاریخ کوردستان» درباره ظریفه می‌گوید: «او یک شیرزن بود و چه از نظر سیاسی و چه نظامی دختری کورد بود که در زمان خودش خواندن و نوشتن بلد بود. خیلی وقت‌ها علی‌شیر قبل از هر کاری نظرش را می‌پرسید. بدون اینکه از او بپرسد تصمیمی نمی‌گرفت. ظریفه یک رزمنده بود. ظریفه مبلغ بی‌نظیری برای بیداری ملی در میان زنان کورد بوده و دست راست و شریک رزمی علی‌شیر در فعالیت ملی‌اش بوده است. او که دائما رخت می‌بست و نیزه داشت در مبارزه مسلحانه به هیچ وجه از مردان کم نمی‌آورد.

زن شجاع ایزدیان در دوران فرمان

مَیان خاتون که نقش مهمی در تاریخ میرها، رهبران معنوی ایزدی‌ها داشت، در سال 1873 در روستای باعدره شیخان به دنیا آمد. در آن دورانی که او چشم به حیات گشوده بود، ایزدی‌ها و شنگال بزرگترین قتل‌عام قرن‌های اخیر را پشت سر گذاشتند.

در سال 1892 ارتش عثمانی به فرماندهی عمر وهبی پاشا با حمایت برخی از قبایل مسلمان کورد و عرب بار دیگر شنگال را از قتل‌عام گذراند. پاشای عثمانی، عمر وهبی پاشا، که بزرگترین فرمان از 73 فرمانی را که بر سر ایزدی‌ها آمده، اجرا کرد، دستور قتل‌عام هزاران ایزدی را که اسلام را قبول نداشتند، صادر کرد و اسلام را به زور بر شنگال تحمیل کرد.

مَیان خاتون که در این ایام فرمان، با شجاعت و شخصیت با نفوذش، ایزدی‌ها را در یک میان نگه می‌داشت، به دلیل اینکه پسرش سعید هنوز سن چندانی نداشت، پس از مرگ همسرش میر علی بیگ در سال 1913، مدتی وظیفه میر را بر عهده گرفت. او همچنین در دوران میری پسرش سعید علی بیگ و نوه‌اش میر تحسین بیگ نیز در پس زمینه وظیفه‌ی رهبری را انجام می‌داد. مَیان خاتون که پیشاهنگی بازگرداندن لالش به موقعیت اینکه دوباره عبادتگاه ایزدی‌ها شود را انجام داد، پس از اینکه در سال 1956 چشم از جهان بست به عنوان مهمترین شخصیت زن در تاریخ اخیر ایزدی‌ها در تاریخ کوردستان ثبت شد.

زنی که در برابر استعمارگران تسلیم نشد

لیلا قاسم در سال 1952 در روستای بامیلی در شهر خانقین در باشور کوردستان به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در زادگاهش به پایان رساند و مراحل بعدی تحصیلات خود را در بغداد عراق ادامه داد و در اواخر دهه 1960 به همراه خانواده به آنجا مهاجرت کرد. لیلا قاسم که در سنین جوانی با اندیشه‌های مبارزات آزادیخواهانه خلق کورد آشنا شده بود، در سال 1971 در سن 19 سالگی و زمانی که برای دانشگاه آماده می‌شد به عضویت فعال انقلاب باشور کوردستان درآمد.

لیلا قاسم که در سال 1971 تحصیلات خود را در گروه جامعه‌شناسی دانشگاه بغداد آغاز کرد، پیشاهنگ تأسیس اتحادیه دانشجویان کوردستان بود. او در طول تحصیلات دانشگاهی خود بر برابری خلق کورد با سایر خلق‌های عراق و حقوق زنان تمرکز داشت. دوران دانشگاه لیلا قاسم در بغداد مصادف با سال‌هایی بود که توافقنامه خودمختاری در 11 مارس 1970 بین صدام حسین رئیس‌جمهور عراق و ملا مصطفی بارزانی رهبر حزب دموکرات کوردستان امضا شد.

با این حال، در بهار 1974، رژیم صدام حسین با برهم زدن توافقنامه‌ای که به رسمیت شناختن موقعیت خلق کورد و اعطای بسیاری از حقوق فرهنگی/سیاسی را در نظر گرفته بود، جنگی را علیه کوردها آغاز کرد. همزمان با جنگ باشور کوردستان، کوردهای ساکن بغداد نیز تحت موجی از فشار، شکنجه و دستگیری قرار گرفتند.

لیلا قاسم و چهار همرزمش جواد حمه‌وندی، نریمان فواد مستی، حسن حمه رشید و آزاد سلیمان میران در 24 آوریل 1974 برای اعلام مقاومت خلق کورد به جهانیان اقدام به هواپیماربایی در فرودگاه بغداد کردند. اما با تاخیر دو ساعته هواپیما، اقدامات او فاش شد و لیلا قاسم به همراه چهار همرزمش بازداشت شد. رژیم صدام حسین برای 5 جوان کورد که تحت شکنجه‌های شدید قرار گرفته بودند محاکمه نمایشی تشکیل داد و در 3 می 1974 حکم اعدام را اعلام کرد.

لیلا قاسم و چهار همرزمش که در اولین ساعات بامداد روز 21 اردیبهشت 1353 در داربست به دار آویخته شده بودند، قبل از قتل به چشمان جلاد خود نگاه کردند و سرود «ای رقیب» را سر دادند. لیلا قاسم در طول سالیان متمادی به نماد زنانی تبدیل شده است که نه تنها در میان خلق کورد بلکه در میان خلق جهان در برابر استعمار و ستم سر فرود نمی‌آورند.

اولین زن شهید جنبش آزادی

بسه آنوش که در سال 1960 در روستای اَسماپورو در منطقه بازارجیخ مرش به دنیا آمد، توانست تا اول راهنمایی درس بخواند. بسه آنوش که سالهای جوانی‌اش مصادف با سال‌هایی بود که درگیری‌های راست-چپ به اوج خود رسیده بود، پس از قتل‌عام مرش که توسط نیروهای شبه‌نظامی دولت ترکیه در سال 1978 انجام شد، به صفوف حزب کارگران کوردستان (PKK) پیوست. بسه آنوش که در فعالیت‌های سازمانیابی پ.ک.ک در مرش پیشاهنگی می‌کرد، از روستایی به روستای دیگر سفر می‌کرد و خلق کورد به ویژه زنان را در اطراف مبارزات آزادی جمع می‌کرد.

بسه آنوش که در تبدیل شدن بازارجیخ به یکی از سنگرهای مهم جنبش نقش داشت، از جمله نام‌هایی بود که نیروهای دولتی ترکیه پس از حکومت نظامی 12 سپتامبر 1980 مانند بسیاری از دیگر همرزمانش به دنبال وی بودند. بسه آنوش که با گروهی از همرزمانش به روستاها عقب‌نشینی کرد، به یکی از اولین گریلاهای زن پیشاهنگ در مبارزات جنبش پ.ک.ک تبدیل شد.

بسه آنوش که در 17 مارس 1981 در درگیری با سربازان ترک در حوالی روستای موسولار به شهادت رسید، به عنوان اولین شهید زن جنبش پ.ک.ک نیز در تاریخ ثبت شد. از سوی دیگر، خلق بازارجیخ علیرغم ظلم و آزار رژیم 12 سپتامبر، مراسم تشییع جنازه بسه آنوش را برگزار کردند. نزدیک به 3000 نفر از روستاهای مرکزی و اطراف بازارجیخ، بدون توجه به محاصره سربازان ترک، پیکر آنوش را از بازارجیخ به روستای محل تولدش حمل و راهپیمایی کردند.

اولین فرمانده زن گریلا

یکی دیگر از زنان انقلابی که به صفوف جنبش آزادی کورد قبل از 1980 پیوست، هانیم یاورکایا (هوا) بود. هانیم یاورکایا که در سال 1962 در روستای اولویازی هیلوان به دنیا آمد، در محیط خانواده‌ای میهن‌دوست بزرگ شد و پس از به قتل رسیدن خلیل چاوگون در سال 1978، یکی از زنان جوانی شد که در مقاومت هیلوان که توسط جنبش آغاز شد، شرکت کرد.

پس از کودتای 12 سپتامبر، افراد زیادی از خانواده و همرزمانش دستگیر شدند و پس از مدتی پنهان شدن در شهر آمد، به فراخوان رهبر خلق کورد عبدالله اوجالان مبنی بر «خروج به خاورمیانه» عمل کرد و از روژآوا کوردستان به سوریه و از آنجا به لبنان رفت. او از اولین زنان انقلابی بود که پس از آموزش نظامی و سیاسی به کوردستان بازگشت. او یکی از گریلا‌های زن نیروهای رهایی‌بخش کوردستان (HRK) شد که پس از شروع جنگ مسلحانه در 15 اوت 1984 با عملیات اروح و شمدینلی، از باشور به بوتان منتقل شد.

به گفته منابع پ.ک.ک، پس از شهادت فرمانده واحد محلی در اروح، هانیم یاورکایا با برعهده‌گرفتن وظیفه‌ی فرماندهی اولین فرمانده گریلای زن در تاریخ خلق کورد شد. پیکر هانیم یاورکایا که در تاریخ  28 ژوئن 1985در درگیری با ارتش ترکیه به همراه دو رفیق گریلایش در اطراف روستای بانا از توابع اروح به شهادت رسید، توسط دولت ترکیه مانند سایر گریلاها که طی آن مقطع زمانی به شهادت رسیده بودند، به نوالا قصابا (دره قصاب‌ها) انداخته شد.

زنی که زندگی‌اش همواره مبارزه بود

سکینه جانسز یا سارا در مبارزات آزادی‌بخش کوردها در سال 1958 در روستای تخت‌خلیل درسیم متولد شد. سکینه جانسز که تحصیلات دبیرستان خود را در درسیم به پایان رساند، در سنین جوانی با افکار انقلابی آشنا شد. او در تظاهرات کارگری که در اواسط دهه 1970 ترکیه را تکان داد شرکت کرد و به دلیل برافراشتن بنر "ژ کوردان رَ آزادی" (آزادی برای کوردها) در ازمیر چند ماه در زندان دستگیر شد.

سکینه جانسز که پس از آزادی از زندان به کوردستان بازگشت، از جمله نام‌هایی بود که پ.ک.ک را در 27 نوامبر 1978 تأسیس کرد. سکینه جانسز که در جریان فعالیتهای سازماندهی جنبش در العزیز توسط نیروهای دولتی ترکیه بازداشت شده بود، با وجود ده‌ها روز شکنجه، حرفی نزد. سپس او را به زندان آمد فرستادند، جایی که مانند بسیاری از اعضا و هواداران پ.ک.ک مورد اعمال وحشیانه قرار گرفت. سکینه جانسز که به عنوان یک زن انقلابی که مقاومت را در زندان رهبری کرد، توانست مایه افتخار خلق کورد گردد، در سال 1991 آزادی خود را به دست آورد و مسیر خود را به سمت کوه‌های کوردستان معطوف کرد.

علاوه بر مبارزات گریلایی، سکینه جانسز که مدتی فعالیتهای جنبش را در روژآوا کوردستان و خاورمیانه پیشاهنگی می‌کرد، در سال 1998 به اروپا اعزام شد. او با گشتن شهر به شهر تمام کشورهای سراسر اروپا، برای سازماندهی خلق کورد به ویژه زنان کورد تلاش‌های گسترده‌ای انجام داد. سکینه جانسز در 9 ژانویه 2013 در پاریس پایتخت فرانسه به همراه دو رفیق زنش فیدان دوغان و لیلا شایلمز به قتل رسید. زندگی سکینه جانسز که میراث مقاومت نه تنها برای زنان کورد بلکه برای همه زنان ستمدیده به جا گذاشت، به قول خودش همواره مبارزه بوده است. او زندگی خود را وقف آزادی خلق کورد و آزادی زنان کرد.

فردا: از ذکیه آلکان تا آرین میرکان، زنانی که آتش مقاومت را روشن کردند…