به رغم آنکه نابسامانی وضعیت اقتصادی را در همه جای ایران میتوان حس کرد اما در مناطق شرق کردستان بنابه دلایلی شدت این فقر بیش از دیگر مناطق احساس می‌گردد. زمینداری سنتی، عدم سرمایه گذاری در این مناطق، تداوم چرخه اقتصادی بر مبنای شیوه‌های سنتی و اقتصاد کولبری از جمله دلایلی هستند که فقر را در این بخش از کردستان همچنان گسترش می‌بخشند.

 

اما این وضعیت طی چند سال اخیر در مناطقی مانند استانهای کرماشان و ایلام به شدت تشدید شده است. آمارهای دولت مرکزی نشان میدهند که از سال ١٣٩۵ به بعد قریب به ٢٠ درصد جمعیت این استان در زیر خط فقر قرار داشته و نسبت اشتغال در کل این استان ٣۵.٧ درصد بوده است. این ارقام به معنای وجود بالاترین آمار بیکاری با اختلاف فراوان نسبت به دیگر استانهای ایران است. بالا بودن آمار بیکاری در استان کرماشان نشانگر فقر پیچیده‌ای است که از از جمعیت دو میلیونی آن، نزدیک به ۴۴٠ هزار نفر دارای کار بوده و از این تعداد نیز ٧١ هزار نفر از شغلهای نیمه وقت یا کاذب برخوردارند.

 

در همین رابطه حسین خدرویسی مدیر کمیته امداد استان کرماشان در گفت‌وگویی در آبانماه سال گذشته از وجود  ۶٨ هزار خانوار کرماشانیِ تحت حمایت کمیته امداد سخن گفته و از شکننده بودن وضعیت فقر در کرماشان و مشکلات فراوان خانوارهای نیازمند کرماشانی سخن گفته بود. بر مبنای وضعیت استان کرماشان خط فقر در سال ١٣٩۵، یک میلیون و ٣۶۵ هزار تومان برای یک خانواده چهار نفره محاسبه شده بود که اکنون با توجه به تشدید تورم به نظر می رسد این خط فقر باید به بالای ٢ میلیون و ٣٠٠ هزار تومان در هر ماه برای یک خانوار چهار نفره رسیده باشد.

 

طبق ارزیابی های مرکز آمار ایران در سال ١٣٩٧ ميزان نرخ تورم ماهانه، نقطه به نقطه و ميانگين استان‌های غرب ایران، یعنی شرق کردستان با ثبت تورم‌های بالای ١٠ درصد بيشترين نرخ تورم را به خود اختصاص داده‌اند. بر اساس این آمار، استان كرماشان با نرخ تورم ميانگين ١٠.٩ درصدی ركورددار تورم كشور تا پايان فروردين ماه گذشته بوده است. پس از كرماشان، استان‌های چهارمحال و بختياری، ايلام، لرستان و خراسان شمالی به ترتيب با نرخ‌های ١٠.٦، ١٠.٣، ١٠.٢ و ١٠ درصد بالاترين نرخ تورم را به نام خود ثبت كرده‌اند. بر اساس اين گزارش بالاترين نرخ تورم ماهانه در كرماشان ثبت شده و اين استان در فروردين ماه نرخ ٢.٢ درصدی تورم ماهانه را به نام خود ثبت كرده است. اين بدان معناست كه سطح عمومی قيمت انواع كالا و خدمات در استان كرماشان در پايان ارديبهشت ماه نسبت به فروردين ماه رشدی ٢.٢ درصدی داشته است. اين درحالی است كه رشد ماهانه قيمت‌های كل ایران در اين مدت ١.٣ درصد بوده است.

 

 استان اورمیه نیز از وضعیت مشابهی برخوردار است، با این تفاوت که نابرابری و تبعیضهای سیاسی نیز بر وضعیت اقتصادی این استان سایه افکنده است. تا قبل از انتصاب استاندار جدید، میزان اختصاص بودجه شهرهای آذری‌نشین بسیار بالاتر از شهرهای جنوب این استان بود که عمدتا کرد نشین می‌باشند. به رغم اعتراضات بسیار گسترده آذریها، اما استاندار جدید در یک سنت‌شکنی چهل ساله، بودجه را به تناسب بین شهرهای این استان توزیع نموده است. با این وجود در سطوح اجتماعی فقر گسترده در این استان بیداد می‌نماید. بر اساس آمارهای مرکز پژوهش‌های مجلس ایران از هر ۵ شهروند استان اورمیه، یکنفر دچار فقر مطلق و گرسنگی است.

 

۱۷۵ هزار خانواده فقیر این استان که جمعیتی بالغ بر ۶۴۳ هزار نفر را تشکیل می‌دهند، زیر خط فقر مطلق به سر می‌برند، و این به این معنی است که درآمد این عده قادر به تامین غذای کافی در یک روز نمی‌رسد. بر اساس آمار اشتغال سال ۹۶، نرخ بیکاری در استان ۲.۳ درصد بیشتر از میانگین کشوری است که این مساله ابعاد فقر را در این استان وسعت بخشیده است. در سال ۹۵، خط فقر مناطق شهری  یک میلیون و ۱۱۰ هزار تومان برای یک خانواده چهار نفری بود که با توجه به ازدیاد نرخ تورم می‌توان گفت این رقم در سال جاری به بیش از یک میلیون و ۶۳۰ هزار تومان برای یک خانواده چهار نفره رسیده است؛ این رقم به معنای حدود ۵۰۰ هزار تومان بیش از حداقل دستمزد سال ۱۳۹۷ است.

 

ابعاد اجتماعی فقر در شرق کردستان

پیامدهای اجتماعی فقر دامنه دار و روزافزون بر کردستان را چگونه میتوان ارزیابی کرد؟ طبق آمارهای دو سال اخیر استان‌های ایلام، کرماشان و لرستان بالاترین میزان خودکشی در سرتاسر ایران را داشته و فقر و بیکاری نیز از مهمترین دلایل خود کشی در این سه استان بوده‌اند. این امر نشان‌دهنده تقارن همزمان فقر و محرومیت با آسیب‌های اجتماعی در این سه استان شرق کردستان به شمار می‌رود. همزمان با چنین وضعیتی تغییرات ساختاری جامعه، دگرگونی طبقه و پایگاه اقتصادی و اجتماعی و دگرگونی ارزش‌ها و باورهای فرهنگی را نیز باید از عوامل تاثیرگذار بر این روند ذکر کرد. زیرا در شرایطی که بیکاری و عدم وجود شغل مهمترین دغدغه مردم به شمار می‌رود طبیعی است که فقدان شغل و فرصت اشتغال می‌تواند فشار و ناامنی اجتماعی و روانی ایجاد کند.

 

روند خزنده فقر در بالا رفتن میزان طلاق در شرق کردستان نیز تاثیر گذار بوده است. تا جایی که به دلیل بسط و گسترش دامنه فقر و تورم در دو سال اخیر کارکرد حمایتی نهادهای خانواده، خویشاوندی و همسایگی نیز دچار فرسایش جدی شده است. ناکامی‌ها مکرر و سرخوردگی‌های ناشی از تأمین نیازها و احساس محرومیت نسبی در کاهش آستانه تحمل مردم  و ایجاد تعارض در کانون خانواده موثر و این تعارض‌ها با ایجاد ناامنی در نظام خانواده زمینه آسیب پذیری را فراهم کرده است.

 

طی مصاحبه‌های در ابتدای سال جاری دبیر کل دفتر آمار و اطلاعات جمعیتی و مهاجرت سازمان ثبت‌ احوال ایران اظهار داشته است که استانهای تهران، کرماشان، سنه (کردستان)، قم و گیلان بیشترین آمار طلاق را در یکسال گذشته داشته‌اند. اما در این میان استان ایلام با برخورداری از رشد ٢٢۴ درصدی طلاق در صدر استان‌های با بیشترین رشد طلاق قرار دارد. مدیر کل ثبت احوال استان سنه (کردستان) نیز در دی ماه سال گذشته با اشاره به کاهش رشد جمعیت اظهار داشت که آمار طلاق در این استان در حال افزایش بوده و این معضل در کاهش جمعیت جامعه تأثیرگذار است.

 

افزایش نرخ تورم همراه با رکود اقتصادی ایران به جایی رسیده است که بر سایر ابعاد حیات فرهنگی، سیاسی ساکنان این جغرافیا نیز تاثیرگذار بوده است. اما آنچه که در این میان لزوم توجه هر چه بیشتر را می‌طلبد تبعیضهای سیستماتیک در حوزه اقتصادی است که به تبع مسائل اتنیکی و دیگر موارد مذهبی- مخصوصا بر شهروندان یارسان- در شرق کردستان اعمال می‌شود. برای نمونه، بخش بزرگی از عواید گمرک باشماخ در مریوان به احداث اتوبان تهران-قم اختصاص یافته و بخشی از عواید گمرک حاجی عمران در پیرانشار برای توسعه مشهد اختصاص می‌یابد. موارد فراوان دیگری از این دست در حالی در عرصه اقتصادی روی می‌دهد که کولبران کرد، اقشار بی‌درآمد و بخش بزرگی از شهروندان شرق کردستان در شرایط اسف بار اقتصادی زندگی می‌کنند. در بخش دیگر این یادداشت، با تمرکز بر اقتصاد رانتی ایران، تبعات آن بر شرق کردستان ارزیابی می‌شود.

ادامه دارد ...

بیشتر بخوانید؛ اقتصاد سیاسی ایران [یادداشت] (بخش اول)