مسئله آب در خاورمیانه
اگر در حال حاضر اقدامات لازم انجام نشود، می‌توان پیش‌بینی کرد که مشکل آب پس از مدتی باعث درگیری‌های آشکار، تحرکات شدید مهاجرت و حتی جنگ در خاورمیانه خواهد شد.
مسئله آب و راه‌حل آن
تمامی موجودات زنده برای اینکه موجودیت خود را تداوم بخشند، به آب نیاز دارند. در طول تاریخ؛ منابع آبی برای مصارفی همچون نوشیدن، کشاورزی، پاکیزگی و رشد دادن بسیار مهم بوده و پس از توسعه صنعت و شهرگرایی به وضعیتی با اهمیت‌تر و کاراتر هم متحول شد. انسان‌ها همواره از سوی تولیدات صنعتی در سطح بسیار پایینی به آب اهمیت لازم را می‌دهند. اما آب برای تولیدات صنعتی، در میان جوامع امروزی به امری مبدل شده که بدون آن حیات امکان پذیر نیست. به‌ویژه در میان جوامع صنعت گرا که حیاتشان با انرژی گره خورده است، آب یکی از پایه‌های مهم و اساسی تولید انرژی است.
آب در میان جوامع شهری که توسعه یافته است بیشتر اهمیت می‌یابد،به همین دلیل آبی که استفاده شده را دوباره بکار می‌برند. جمعیتی که در جهان روز به روز افزایش می‌یابد، به دلیلی مبدل شده که نیاز و تقاضا برای آب افزایش یابد. علیرغم اینکه سه چهارم کره زمین از آب تشکیل شده است، منابع آبی که انسان از آنان استفاده می‌کند، محدودیت دارند.
متاسفانه آب زیاد، آلودگی آب، افزایش خشکسالی بدلیل گرمایش جهانی و از سوی دیگر کاملا برعکس افزایش سطح آب دریاها و اقیانوس‌ها نشان می‌دهد که در آینده بدست آوردن آب پاک امری دشوار خواهد بود.
آب مایه حیاتی است که هیچ جایگزینی ندارد
اما آب منبعی حیاتی است که هیچ جایگزین و یا آلترناتیوی ندارد؛ جوامعی که سال‌های سال بخوبی اهمیت منابع آبی خود را درک نکرده و بدان اهمیت ندادند، اکنون به وضعیت بی‌آبی دچار شده‌اند. دفاع،حفظ و نگه‌داری منابع آب پاک برای تندرستی اجتماع و امنیت غذایی نیز،اهمیت بسیاری دارد. اگر انسان با دقت از آب استفاده نکند، به دلیلی مبدل خواهد شد تا انواع بیماری و ویروس در جهان اشاعه یابند، همچنین اگر منابع آبی که با مواد شیمیایی تصفیه و یا پاکسازی شده‌اند برای تولیدات کشاورزی استفاده شوند، به دلیلی برای پخش انواع بیماری‌ها از جمله سرطان منجر خواهد شد.
مدتی قبل، در منطقه ایلیچ ارزنجان معدن به یک فاجعه مبدل شد. این فاجعه نشان داد که با دقت استفاده کردن از آب تا چه اندازه مهم است. حادثه و تلفات جانی که در ایلیچ به بار آمدند، انسان را بسیار غمگین می‌سازد. ۹ زحمتکش، جان خود را از دست دادند؛ اما فاجعه اصلی که در اینجا رخ خواهد داد،احتمال نفوذ سیانور به داخل رودخانه فرات است.
رودخانه فرات با انواع گونه‌های ماهی‌ها و طول خود که مرزها را در می‌نوردد، تمام مناطق را متاثر خواهد ساخت. آلودگی‌هایی از این دست در یک نقطه ایجاد می‌شود، سپس در تمامی رودخانه فرات تاثیرات نامناسب و منفی را بر تندرستی انسان‌های این منطقه برجای می‌گذارد.
جوامع بسیاری برای اینکه آب را با دقت استفاده کنند، کار و کنش‌هایی را آغاز کرده‌اند، درواقع آب یک فرهنگ است و باید انسان در ارتباط با آن یک میراث و راه و رسم را بیافریند و این فرهنگ را به نسل‌های آینده هم برساند. همچنین بدلیل اینکه جغرافیای خاورمیانه برای امنیت آب یکی از خطرناک‌ترین مناطق جهان است، این مسئله را بسیار بیشتر مهم می‌سازد. تقریبا تمامی کشورهای اطراف کوردستان به آب احتیاج دارند و این وضعیت هر روز که می‌گذرد بیش از پیش بدتر می‌شود.
مسئله آب امروزه به یک مسئله جهانی مبدل شده است
امروزه مسئله آب در سراسر جهان به یک مسئله جهانی تبدیل شده است. مسئله آب در اکثر مناطق جهان حیات جوامع را تهدید می‌کند. ممکن است این مسئله در سال‌های آینده، بیش از پیش هم گسترش یابد. در روزگار ما جمعیت جهان ۸ میلیارد نفر است، پیش‌بینی شده است که تا سال ۲۰۵۰ این جمعیت به ۹٫۵ میلیارد نفر هم برسد. کارهایی که انجام شده و افزایش جمعیت تقاضا برای آب را افزایش داده است. بطوری که؛ جمعیت جهان در قرن ۲۰ در مقایسه با قرن ۱۹، ۳ برابر افزایش داشته است، تقاضا و نیاز به آب نیز حول همین آمار ۶ برابر افزایش داشته است.
۷۰ درصد از کل کره‌زمین از آب تشکیل شده است؛ اما ۹۷.۵ درصد از این آب هم آب شور است، مقدار آب شیرین نیز تنها دارای سطحی در حدود ۲٫۵ درصد می‌باشد. در سراسر کره زمین سالانه ۷٫۶۰۰ مترمکعب آب آشامیدنی سهم یک انسان است. اما وقتیکه انسان به قاره‌ها می‌نگرد،می‌بیند که یک عدم توازن جدی وجود دارد. برای مثال در آمریکای جنوبی هر ساله ۲۳٫۰۰۰ مترمکعب سهم هر نفر است، در آمریکای شمالی هم ۱۸٫۰۰۰ مترمکعب سهم هر نفر است، در قاره آسیا نیز ۳٫۰۰۰ مترمکعب سهم هر نفر است. جغرافیای سیاسی در ترکیه آنطور که می‌دانید، از جبنه آب، غنی نمی‌باشد. کاملا برعکس زمانیکه به سراسر ترکیه می‌نگریم، کل این کشور با استرس آب روبرو است و زمانیکه به سطح جمعیت بالای این کشور دقت می‌شود،می‌بینیم که در این کشور مسئله آب بسیار بیشتر بزرگتر و مشکل‌ساز تر می‌شود. نهاد (تویک) در کار و کنش‌هایی که انجام داده، پیش‌بینی کرده است که در سال ۲۰۵۰ جمعیت ترکیه به ۸۳٫۵ میلیون نفر برسد و ۱۳۴۰ مترمکعب مقدار آبی خواهد بود که سهم هر فرد خواهد شد. این مقدار بسیار پایینتر از سطح جهانی است.
وضعیتی اینچنین و مشابه برای تمام جغرافیاهای خاورمیانه صدق می‌کند. سازمان ملل در گزارش خود با عنوان «برای آینده آب شیرین ۲۰۰۳» جدیت این وضعیت را نشان داده است. طبق این گزارش،منطقه خاورمیانه از جبنه آب، مسئله‌دارترین و مشکل‌ساز‌ترین منطقه جهان است. ۵ درصد از جمعیت کل کره زمین در خاورمیانه زندگی می‌کنند. اما این منطقه تنها دارای ۱ درصد از کل منابع آبی کره‌زمین است.
مسئله اساسی در خاورمیانه، مسئله آب است
در منطقه خاورمیانه،خشکسالی افزایش می‌یابد و ادامه خواهد داشت، این امر فشار بروی منابع آبی را بیشتر می‌کند. مدتی قبل قریب به ۲۰ سال قبل، در سال ۲۰۰۵ یک کار و کنش انجام شد. در این کار و کنش دیده شد که آب آشامیدنی سالانه که سهم هرنفر در مناطق غزه و کرانه باختری می‌شود ۸۰م/۳، در اسرائیل ۳۱۶م/۳، در مصر ۸۳۰م/۳؛ در این روزها خیلی اشتباه نخواهد بود که اگر پیش‌بینی کنیم که بدلیل گرمایش جهانی این مشکل بزرگتر هم خواهد داشت. در روزگار ما گرمایش جهانی که از آن جلوگیری به عمل نیامده است، بدلیل منابع آبی که در منطقه کاهش پیدا کردند از جنبه امنیت کشاورزی و غذایی مسبب مشکلات مهمی خواهد شد. پس از مدتی اگر مردم منابع آب پاک کافی برای خود را بدست نیاورند، مشکلاتی که به‌وجود می‌آیند به دلیلی برای ایجاد بیماری‌ها و ویروس‌های جداگانه در کشورها مبدل خواهند شد. در سال‌های گذشته، در سال ۱۹۷۷ سازمان ملل متحد در ماردل‌پالاتا یک کنفرانس برگزار نمود و به این مسئله اشاره کرد. در گزارش مذکور اشاره شده است که انسان بدلیل آب آلوده،با ۳۰ بیماری مختلف روبرو شده است. سازمان بهداشت جهانی در سال ۲۰۰۰ گزارشی را آماده کرد که در آن مشخص نموده بود در سراسر جهان ۲٫۲ میلیون نفر بدلیل آب آلوده جان خود را از دست دادند. بانک جهانی نیز در گزارشی جداگانه، اعلام کرد که ۹۵ درصد از آب‌های آلوده مستقیما به رودخانه‌ها ریخته می‌شوند و در کشورهای به اصطلاح توسعه یافته ۸۰ درصد بیماری‌ها بدلیل آلوده کردن منابع آبی ایجاد می‌شوند.
در روزگار ما جغرافیای خاورمیانه، با منابع انرژی‌اش پیش می‌ٰرود و برای مبارزه نیروهای بسیاری از بازیگران جهانی نقش مجری را دارند. خاورمیانه از بُعد منابع انرژی و از جنبه ترانسفری، دارای اهمیتی بی‌همتا است؛ اما این امر،مشکلات اساسی این منطقه را به رهیافت نمی‌رساند، وجود مدیران بی‌بصیرت دلیلی شده که مشکلات منطقه‌ای بزرگتر شده و گسترش یابد و عدم راه‌حل به وجود بیاید. ناظران بسیاری می‌گویند که قیامت اساسی خاورمیانه، مسئله آب است. انرژی به مثابه مسئله نیروهای سلطه‌گر جهانی، آب نیز به مثابه مسئله حق سراسر منقطه خود را می‌نمایاند.
در روزگار ما خاورمیانه از جنبه مقدار مترمکعب آبی که سهم هر نفر می‌شود و سطح جهانی‌شدن با آب، ترکیه، ایران، سوریه، افغانستان و سودان با ۱۵۰۰ مترمکعب در میان سایر کشورها، وضعیت‌شان جایگاه نسبتا بهتری نسبت به دیگر کشورهای خاورمیانه دارد؛ اما در این میان عراق در جایگاه آخر قرار گرفته است. لبنان، قبرس، الجزایر، مراکش، مصر، تونس، عمان و یمن، اردن، اسرائیل، عربستان سعودی، قطر، امارات متحده عربی از جنبه آب وابسته به خارج هستند، اما باید اینگونه تصور نشود که درمیان کشورهایی که در ابتدای پاراگراف نام بردیم از جنبه آب دارای وضعیت خوبی هستند. گرمایش جهانی و جمعیتی که افزایش می‌یابد، آن کشورها را هم نزدیک مسئله آب قرار می‌دهد.
ابتدا با تاثیرات تغییرات آب و هوایی در سال‌های اخیر در جغرافیای خاورمیانه،بارش باران کاهش یافته و گرمایش هوایی که افزایش یافته، سطح تبخیر را افزایش داده است. در نتیجه کار و کنش‌های صورت گرفته مشخص شده است که گرمایش روزمینی منطقه خاورمیانه در میان ۲٫۵ و ۵٫۵ درجه افزایش داشته و این مورد سطح بارش باران در منطقه را ۲۰ درصد کاهش داده است. در ترکیه نیز احتمال داده می‌شود که ۲٫۵ و ۳٫۵ درجه افزایش گرما داشته و بارش باران نیز ۳۵ درصد کاهش یافته است. به‌ویژه بارش برف در مقایسه با سال‌های گذشته کاهش یافته و این امر در منطقه مسئله آب را بزرگتر و گسترده‌تر می‌سازد. کارشناسان می‌گویند که این تغییرات،قیمت خوراک جهانی را افزایش خواهند داد و بدین صورت فقر نیز در سراسر جهان افزایش خواهد یافت.
ممکن است در خاومیانه جنگ برای آب به وقوع بپیوندد
افزایش جمعیت، کاهش منابع آبی ،استفاده اشتباه از منابع آبی موجود در منطقه از بُعد امنیت آب و غذایی را به سوی فاجعه می‌برد. از لحاظ منطقه‌ای برای مشخص نمودن اهمیت آب، در سال ۱۹۷۹ در میان اسرائیل/مصر یک توافق‌نامه امضا شد. پس از این توافق‌نامه رئیس‌جمهور مصر، انور سادات چنین گفت:«مصر بجز دفاع از منابع آبی خود، دیگر هرگز وارد جنگ نخواهد شد.» و این یک مثال خوب می‌باشد. درواقع در اینجا انور سادات یکبار دیگر اهمیت آب را برای کشور خود مشخص می‌نماید و می‌گوید که تنها اگر منابع آبی مورد تهدید قرار گیرند، وارد جنگ خواهند شد. بدین صورت مسئله آب از قبل یکی از کلیدهای جنگ و یا صلح در منطقه بوده، در آینده نیز بدین شکل خواهد بود. سازمان ملل متحد ۲۰ سال قبل در گزارش خود با عنوان «برای آینده آب شیرین ۲۰۰۳» اشاره کرده است که در سال ۲۰۴۰ در خاورمیانه جنگ برای آب به وقوع خواهد پیوست.
در جنگ‌هایی که تاکنون به وقوع پیوسته، نقاطی که بدان‌‌ها حمله صورت گرفته، برای بدست آوردن‌شان تلاش انجام شده و بحرانی‌ترین نقاط،منابع آبی بودند. در تمام جنگ جهانی اول و دوم،طرفین تلاش کردند که نیروگاه‌های هیدروالکتریک و منابع آبی خود را تحت کنترل خود داشته باشند.
مثال دیگر استفاده از آب‌راه‌های رودخانه اردن/سوریه است. مسئله آب که در رودخانه اردن/سوریه در جریان است، اینکه چگونه میان خلق‌های اردن، اسرائیل، سوریه و فلسطین به اشتراک گذاشته شود، یکی از مهم‌ترین مشکلات منطقه است. کارشناسان که هر چهار کشور مذکور را دنبال می‌کنند، بیان می‌دارند که در روزگار ما یکی از مهم‌ترین دلایل تگناها در میان هر چهار دولت،اردن یا به نام دیگر رودخانه کرانه است. رودخانه مذکور از خاک هر چهار دولت نیز عبور می‌کند و به دریاچه لوت می‌رسد. در ارتباط با موضوع استفاده مشترک از آب‌های بین‌المللی، هیچ مقرراتی وجود ندارد و مقررات موجود نیز به قوانینی حقوقی متحول نشده است. این نیز سبب شده است که هر چهار دولت مذکور به توافق روی آورند و برخی اوقات این توافق هم به جنگ تبدیل می‌شود.
قبلا در میان جوامع در ارتباط با استفاده از آبی که از مرزها عبور می‌کند، توافقاتی صورت می‌گرفتند؛ اما به ویژه پس از سده ۱۹ در ارتباط با استفاده از منابع آبی بدین شیوه توافقات بسیاری صورت گرفتند و پس از مدت کوتاهی به جنگ متحول شدند. در طول زمان طرفین همان محتوا؛ پایه‌های به مثابه «آب مشترک، آب بین‌المللی، آبی که مرز می‌سازد» را توسعه دادند و تلاش کرده‌اند که موقعیت خود را قدرتمند سازند. در سراسر جهان پذیرفته شده است، آبی که از کشوری سرچشمه می‌گیرد و از همان کشور به داخل دریا می‌ریزد، تحت حاکمیت آن کشور است، آن کشور می‌تواند به طور کامل از آن آب استفاده کند.
اما در ارتباط با آب‌های روان که از مرزهای کشور مبدا عبور کرده و به سمت خاک دیگر کشورها حرکت کرده و سرازیر می‌شوند، درمیان کشورها بسیاری اوقات توافق‌نامه و پیمان‌نامه ایجاد شده است. به‌ویژه در مناطقی که در آنها مشکل آب وجود دارد،در ارتباط با به اشتراک گذاشتن آن منازعات جدی وجود دارد، این منازعات در میان کشورهایی به جنگ هم تبدیل شده است. یکی از منازعات اساسی میان اسرائیل و سوریه،استفاده از آب رودخانه کرانه است. (رودخانه اردن) در سال ۱۹۵۰ زمانیکه اسرائیل تلاش کرد مرکز آب ملی اسرائیل را بنا کند، سوریه یک مداخله نظامی در این مورد صورت داد. دوباره پس از ۱۰ سال وقتیکه سوریه کوشش کرد تا جهت آب در بخش‌های بالایی رودخانه کرانه را به سوی مناطق خود تغییر دهد، اسرائیل دربرابر این کار سکوت نکرد و کانال‌هایی که از سوی سوریه ساخته شده بوند را بمباران کرد و کارهای بنایی را متوقف کرد. در سراسر جهان مثال‌های بسیاری برای جنگ به دلیل آب وجود دارد؛هر بار دولت‌ها بجای استفاده صحیح، بهره‌مندی، منافع خود را در اولویت قرار داده و برای به اشتراک گذاشتن آب دشواری‌ها و مشکلاتی ایجاد می‌کنند.
آب‌راه‌های بین‌المللی
کشورهای دارای منابع آبی، در ابتدا ادعا می‌کنند که حق استفاده متعلق به آنان است. در ارتباط با به رسمیت شناختن استفاده از آب بدین شیوه، در میان کشورهایی که آب از آنها سرچشمه می‌گیرد و کشورهایی که آب از آنان عبور می‌کنند، برای به رسمیت شناختن و معرفی مسئله،نظریات مختلف و جداگانه‌ای به‌وجود می‌آیند. برای اینکه در ارتباط با این مورد در حقوق بین‌المللی یک پذیرش کلی وجود ندارد، مسائل حول تحولات اقتصادی/تاریخی و روزانه، سیاست‌های میان کشوهای نامبرده، بی‌وقفه دوباره از نو شناخته می‌شود. اکثر کشورهایی که دارای منابع آبی هستند،ادعا می‌کنند که ابتدا حق استفاده متعلق به آنان است و آبی را که از کشور آنان نشات گرفته و به دریایی در خاک کشوری دیگر می‌ریزد را به مثابه «آبی که از مرزها عبور می‌کند» تعریف می‌کنند. در کشورهایی که آب به سمت آنان سرازیر می‌شوند یا از آن کشورها عبور می‌کنند و یا به دریاهای آنان می‌ریزند، تعریف «آب بین‌المللی» را بکار می‌برند.
برای اینکه تعریفی بین‌المللی به آب‌های روان بدهند و از این آب‌ها بیشتر بهره‌مند شوند و بتوانند خود را از وابستگی کشورهای منشا آب رهایی بخشند. این مسئله در بسیاری از مناطق جهان به دلیل تحولات و جنگ مبدل شده است. برای رهیافت این مسئله در سال ۱۹۵۹، کارهای اولیه آغاز شدند، اما در گذر سال‌های طولانی در ارتباط با این موارد،پیشرفت‌های زیادی میسر نشد. در سال ۱۹۷۰ سازمان ملل متحد یکبار دیگر این مسئله را به موضوع بحث روز مبدل کرد و کمیسیون حقوقی بین‌المللی را برای بنا کردن «حقوق استفاده از آب‌های بین‌المللی بجز اهداف رسانه‌ای» را موظف ساخت. در نتیجه کار و کنش‌های طولانی مدت، گزارشی که از سوی این کمیسیون آماده شد مورخ ۲۴٫۰۴٫۱۹۹۷ به هیئت کل سازمان ملل با عنوان «استفاده از آب‌های بین‌المللی بجز اهداف رسانه‌ای» قبول شده است. طبق این مورد اراضی‌هایی که دارای آب‌هایی‌هستند که از مرزها عبور می‌کند و یا مرزها را می‌سازند، به مثابه «آب‌راه‌های بین‌المللی» تعریف می‌شوند. متن قبول شده، استفاده عادلانه و معقولانه اساس گرفته است.
همچنین اینگونه معین شده است که به کسی ضرر نرساند. اما بدلیل اینکه ۳۵ کشور که ترکیه هم در میان‌آن‌ها می‌باشد،وضعیت نهایی این پیمان‌را امضا نکردند،این پیمان اجرایی نشد.
ترکیه اصرار دارد که آب کوردها را برضد کوردها به مثابه یک سلاح بکار ببرد؛ در سیاست منطقه‌ای خود به‌ویژه رودخانه‌های فرات و دجله را برضد خلق‌های مختلف به مثابه یک سلاح بکار می‌گیرد. بدلیل اینکه در نقطه‌ای که رودخانه‌های مورد بحث به مثابه آب‌های بین‌المللی تعریف می‌شوند، مذاکره با دیگر کشورهای همسایه برای استفاده از این آب، آنان را مجبور می‌سازد.
در موضوع استفاده از آب‌هایی که از کشورهای بسیاری عبور می‌کند و به دریاها یا دریاچه‌ها می‌ریزد، برخوردهایی متفاوت وجود دارد.
آ. برخوردهای حاکمیت مطلق: طبق این برخورد، حاکمیت مطلق کشوری که منبع آب است، وجود دارد و طبق آن رفتار می‌کند. طبق این امر، حق استفاده از آب متعلق به همان کشور است و کشور سرچشمه این آب هر طور که بخواهد می‌تواند رفتار کند. این برخورد از سوی اکثر کشورهایی که منشا آب هستند مورد تایید و حفاظت قرار گرفته است اما در گذر زمان معنای اجتماعی خود را از دست داده است. این برخورد هم مغایر با ارتباطات صحیح همسایگی است و هم مددرسانی را از میان بر می‌دارد، حق استفاده مطلق راه را برای فجایع پیرامونی و زیست محیطی هموار می‌سازد.
ب. برخورد وضعیت طبیعی: این برخورد هرگونه عمل کشورهای منبع آب،بمانند تغییردادن مقدار حرکت طبیعی آب و کیفیت آب را ممنوع می‌کند. طبق این برخورد هیچ کشوری حق ندارد که تحرک آب، سمت و جهتی که در حرکت است و کیفیت آبی که نشات گرفته و به سوی کشوری دیگر در حرکت است را تغییر دهد.
پ. دکترین حاکمیت پیش‌استفاده: طبق این برخورد، کشورهایی که طبق کشورهای همسایه از آب موجود در خاک خود بیش از حد استفاده می‌کند، به اندازه‌ای که این وضعیت را ادامه دهد در ارتباط با آن سرچشمه‌ها دارای برخی حقوق جداگانه است. زمانیکه کشورهای دیگر نیز از آن آب‌ها استفاده کردند، آنان نیز ناچارند طبق کشورهای همسایه برخورد کنند. مجبور است که به حق دیگر کشورها آسیب نزند.
ت. دکترین استفاده عادلانه: این برخورد استفاده برابر از منابع و سرچشمه‌های آب کشورهای بالاتر و پایینتر را اساس خود قرار می‌دهد. به همین دلیل هم امروزه کشورهای بسیاری این برخورد را پذیرفته‌اند. طبق این مورد تمام کشورها درباره استفاده از منابع و سرچشمه‌های آبی دارای حقی برابر هستند. طبق این امر تمام طرفین می‌خواهند که بیشترین نفع را از منابع و سرچشمه‌ها دریافت کنند و به منابع و سرچشمه‌های آبی ضرر و زیانی وارد نشود.
ترکیه آب را به مثابه یک تهدید بکار می‌گیرد
ترکیه در چارچوب پروژه گاپ می‌خواهد در سمسور، اِلِح،آمد،دیلوک، کلیس، ماردین، سِرت، رحا و شرنخ بروی رودخانه‌های دجله و فرات ۲۲ سد و ۱۹ نیروگاه هیدروالکتریک ایجاد کند. در چارچوب پروژه گاپ،سدهای کاراکایا،آتاتورک، الح. کرال‌کزی، دجله، بیرجیک و کارامیش به اتمام رسیده و تولید برق آغاز شده است. در چارچوب این پروژه زمین‌هایی برای کشاروزی با آبیاری ایجاد شده‌اند که ۲۷۲٫۹۷۲ هکتار می‌باشد. این سطح در تقابل با ۱۵ درصد از زمین‌هایی است که برای کشاروزی آبیاری ایجاد شده است. کارهای ترکیه که در چارچوب پروژه‌ی گاپ، تقاضا برای آب را افزایش می‌دهد،کیفیت آبی که به سوریه و عراق می‌ریزد و مقدار آن را نیز کاهش می‌دهد. هردو کشور نیز این موضوع را در پلتفرم‌های بین‌المللی به موضوع بحث و گفتگو مبدل می‌سازند. زیرا هر دو کشور برای کشاورزی و آبیاری به این آب احتیاج دارند. رودخانه‌های دجله و فرات در حیات اقتصادی و اجتماعی هر دو کشور دارای نقشی مهم است و موضع ترکیه برای حیات اقتصادی و اجتماعی این دو کشور یک تهدید است. در پایان مقطعی که با سد کبان آغاز شده بود و با سدهای کاراکایا و آتاتورک ادامه یافت، ترکیه پس از فشارهای بین‌المللی،ناچار شد که در سال ۱۹۷۸ با سوریه یک پیمان‌نامه به امضا برساند. طبق این پیمان‌نامه ترکیه ضمانت داده است که از رودخانه فرات در یک ثانیه ۵۰۰ مترمکعب آب به سوریه بدهد. اگر این سطح در یک ماه کاهش پیدا کند، ترکیه مجبور است که در ماه آینده این کاهش آب را تلافی و یا جبران کند و آن را به سوریه بدهد.
اما در سال ۱۹۹۰ ایجاد سد آتاتورک به اتمام رسید و ترکیه برای سد شروع به آب‌گیری کرد و ۳۰ روز درهای این سد را بست و نگذاشت که آب به سوی دیگر کشورها روانه شود. سپس بدلیل مشکلات در عراق و سوریه هر دو دولت تضعیف شدند و ترکیه در موضوع استفاده از آب رودخانه‌های دجله و فرات طبق منافع و بهره‌وری خود حرکت کرد. همچنین به‌ویژه رودخانه فرات برای سوریه بسیار مهم است. بخصوص ضرر و زیان پس از جنگ داخلی سوریه،مسئله امنیت مواد غذایی با تهدیدی بزرگ روبرو شد. به همین دلیل آبی که از رودخانه فرات به سمت سوریه در جریان است بسیار مهم می‌باشد. همچنین لازم است در میان سوریه و عراق نیز یک پیمان به امضا برسد. قبل از جنگ داخلی سوریه کار آبادانی ۸۰۰ هکتار زمین را آغاز نموده بود اما این امر حتی اگر نیمی از آب رودخانه فرات را هم بکار بگیرد نیز سطح آبی که به سوی عراق روانه خواهد شد بسیار کاهش می‌یابد، به همین دلیل در موضوع استفاده برابر از آب به روشی عادلانه نیاز است.
همچنین به هیچ وجه قابل قبول نیست که ترکیه به دلایل سیاسی با آب، همسایه‌های خود را تهدید کند. در زمان اوزال،ترکیه به شیوه‌ای آشکارا تهدید قطع کردن آب دجله و فرات را انجام می‌داد و می‌گفت اگر موضعی برضد جنبش آزادی کوردستان نشان داده نشود آنان آب را قطع خواهند کرد. اما پس از واکنش‌های نشان داده شده یکبار دیگر به شیوه‌ای آشکار این کار را انجام نداد اما به شیوه‌ای پنهانی، دوباره این امر را بر علیه هر دو کشور در چارچوب منافع خود دوباره بکار گرفت. جمعیت کشاورزان عراق اشاره کردند که پس از سد‌هایی که ترکیه بروی رودخانه دجله و فرات ایجاد ساخته، سطح آبی که به عراق می‌رود، ۸۰ درصد کاهش داشته است و ۱۲۴ میلیون هکتار زمین دیگر خاکش برای کشاورزی مناسب نیست. این موضع ترکیه در پلتفرم‌های بین‌المللی به موضوع بحث و گفتگو بدل شد و کمیسیون اتحادیه اروپا در گزارش خود درباره پیشرفت ترکیه در سال ۲۰۰۵ پیشنهاد کرده است که مدیریت آب دجله و فرات از سوی یک کمیسیون ایجاد شود که اسرائیل نیز یکی از کشورهایی می‌باشد که در آن قرار دارد.
مشکلاتی به مثابه محیط‌زیست مناطق خشک و افزایش جمعیت این مناطق هرچه که می‌گذرد بزرگتر می‌شود. طبق یک تحقیق که در ارتباط با جنگ داخلی سوریه و خشکسالی می‌باشد، در آغاز جنگ داخل خشکی موقت و دشوار راه را برای افزایش منازعات هموار کرده است. یعنی خشکی به دلیلی برای مهاجرت و درگیری مبدل شده است. اگر تدابیر لازم اتخاذ نشود، بدلیل خشکی مشکلات جدی اجتماعی روی خوداهند داد. در ارتباط با این مورد انستیتوی منابع جهانی سطح آب، کاهش آب و رقابت ۱۶۷ کشور از سال ۲۰۱۵ تا سال ۲۰۲۴ را مورد تحقیق قرار داده است و اشاره نموده که ۳۳ کشور در سال ۲۰۴۰ بدلیل آب با فشارهای بسیاری روبرو خواهند شد. از آن جمع ۱۴ کشور در خاورمیانه هستند. پیش‌بینی شده است که این کشورها در آینده با مشکلات بسیاری بدلیل آب، روبرو خواهند شد.
به‌ویژه در میان ترکیه، سوریه و عراق در ارتباط با موضوع استفاده مشترک از آب رودخانه‌های دجله و فرات، مشکلاتی روی داده‌اند. خاک و منطقه بخوبی مدیریت نمی‌شوند و مردم در مدیریت مشارکت داده نمی‌شود،گاهی اوقات منازعات به دلیلی برای درگیری مبدل شده‌اند. پس از دهه ۱۹۴۰ ترکیه، عراق و سوریه گردهم آمدند و «پروتکل‌های دوستی و همسایگی خوب» را به امضا رساندند اما به هیچ‌وجه نتایجی که برای‌شان انتظار و امید وجود داشت به دست نیامدند. طبق این پروتکل‌ها ترکیه در سازه‌هایی که بروی هر دو رودخانه ایجاد می‌سازد نه تنها منافع خود بلکه منافع عراق و سوریه را هم باید لحاظ کند و طبق آن حرکت کند. اما با گذر زمان ترکیه این قول‌های خود را عملی نساخت و به ارتباطات و روابط صدمه زد. اولین بحران بزرگ در میان ترکیه و سوریه در زمان پر کردن سدهای کبان و طبقا ایجاد شد. در مقطع پر کردن‌سدها ترکیه بدون اینکه به دولت عراق اطلاع بدهد،براساس درخواست شرکت آمریکایی که سازنده این سد است، در یک ثانیه ۴۵۰ مترمکعب آب را به سمت دیگر منتقل ساخت. در همان مقطع سوریه در پر کردن سد طبقا در برابر عراق همان کار را انجام داد و سطح آب فرات که به عراق می‌ریخت بسیار کاهش یافت. این مهم ضرر بسیاری به کشاروزی عراق وارد ساخت. پس از این نیز روابط عراق و سوریه به سوی جنگ رفت و با میانجی‌گری عربستان سعودی،بدون آنکه مشکلات به دلایل جنگی مبدل شوند به رهیافت رسیدند.
همان مسئله در سال ۱۹۸۷ ادامه یافت و هردو طرف به هیچ وجه به توافق نرسیدند. پروتکلی که در سال ۱۹۸۷ در میان ترکیه و سوریه به امضا رسیده‌بود،به‌مثابه یک نکته بسیار مهم پذیرفته می‌شود. طبق این مهم،ترکیه در هر ثانیه ۵۰۰ مترمکعب آب به سوریه رها خواهد کرد که حکومت سوریه و عراق در میان خود یک پیمان دیگر را به امضا برسانند. سپس سوریه و عراق در سال ۱۹۹۰ در بغداد گردهم آمدند و در میان خود به توافق رسیدند که ۵۸ درصد از آب رودخانه فرات را به عراق بدهند.
اما این پیمان‌نامه‌ها همیشه نقض شده و شکایات طرفین علیه یکدیگر ادامه یافت. چون دولت‌های سوریه و عراق از جنبه نظامی قدرتمند بودند،ترکیه با دقت حرکت می‌کرد. اما مدت طولانی است که ترکیه بسیار خودسرانه حرکت می‌کند. بخصوص ارتباطات و روابطش با عراق همیشه در این زمینه مسئله‌دار است. برخی طرفین پارلمان عراق مدت درازی است که فراخوان متوقف نمودن روابط تجاری با ترکیه را داده‌اند. برای مثال در مقطع وزارت احمد داوود اوغلو یک دیدار از بغداد به عمل آمد و در این دیدار این موضوع از سوی مقامات عراقی به موضوع بحث گذاشته شد، مسئولان عراقی به شیوه‌ای آشکار عدم اعتماد خود را نسبت به ترکیه ابراز داشتند و پیشنهاد کردند که این مشکل از سوی سازمان ملل متحد باید به راه‌حل برسد. اما در این سال‌های اخیر می‌بینیم که مسئله آب به اساسی‌ترین موضوع میان ترکیه و عراق مبدل شده است و اینطور که مشخص است این مسئله در آینده نیز ادامه خواهد داشت.
همچنین وزیر منابع آبی عراق، اعیون زیاب عبدالله در مصاحبه خود مورخ ۱۰٫۰۲٫۲۰۲۴ سیاست‌های ترکیه درباره آب را مورد انتقاد قرار داد و گفته بود که لازم است ترکیه در هر ثانیه ۵۰۰ مترمکعب آب را منتقل سازد و در ارتباط با همین امر نیز لازم است ۲۶۰ مترمکعب آب به عراق رسانده شود. وی همچنین اعلام کرد که در سال‌های اخیر سطح آبی که به عراق می‌رسد ۱۸۰ مترمکعب است و این به اقتصاد و کشاروزی عراق ضرر و زیان بسیاری وارد کرده است.
خاورمیانه هشدار می‌دهد
از سوی انستیتوی مدیریت آب بین‌المللی برای تحلیل وضعیت آب کشورها تحقیقات انجام می‌شود و این نتایج بدست آمده‌اند: در کشوری که سطح آب سرانه در زیر ۱۷۰۰ مترمکعب باشد این بدین معناست که در آن کشور مسئله آب وجود دارد. اگر این سطح در زیر ۱۰۰۰مترمکعب باشد در آن کشور تندرستی انسان‌ها و اقتصادش با تهدید روبرو است، اگر در زیر ۵۰۰ مترمکعب هم باشد در آن کشور مسئله آب بسیار جدی است. اگر جمعیت جهان افزایش داشته باشد و منابع آبی نیز مانند خود باقی بمانند، سطح آب سرانه به زیر ۱۰۰۰ مترمکعب سقوط خواهد کرد. بخصوص نیز این امر برای سراسر خاورمیانه به تهدیدی مبدل خواهد شد که در زمان‌های نزدیک خود را نشان خواهد داد. سقوط سطح آب به معنای بسته‌شدن بسیاری از عرصه‌های کاری،گسترش بیکاری، وضعیت بد تندرستی و افزایش مهاجرت می‌باشد. این مورد هم برای کسانی که در اینجا زندگی می‌کنند و هم برای کشورهای دیگر مسئله بزرگی است و الزامی است تمام کشورها برضد این موارد حفاظت لازم را اتخاذ کنند. به ویژه در خاورمیانه در بسیاری از کشورها سطح سالانه‌ای که می‌تواند استفاده شود از هم‌اکنون در زیر ۱۰۰۰ مترمکعب است و یا نزدیک این سطح است. اگر هم‌اکنون این محافظت و دقت لازمه را اتخاذ نکنیم، در اینصورت می‌توانیم بگوییم که این امر پس از مدتی مسئله آب در خاورمیانه مسبب درگیری،مهاجرت و جنگ خواهد شد.
مدل جامعه دمکراتیک و اکولوژیک این مسئله را به رهیافت می‌رساند
اما اگر تلاشی بر خلاف این موارد انجام پذیرد و در خاورمیانه هم منابع انسانی و هم منابع طبیعی به درستی استفاده شوند؛ در پیشرفت‌های اقتصادی و پیشرفت‌های اجتماعی تحولات خوبی صورت خواهند گرفت. در تحقیقی که سال ۲۰۱۰ از سوی انستیتوی آب بین‌المللی استکهلم انجام شده بود، اشاره شده است که آب‌های مرزی می‌توانند مشارکت بسیار خوبی برای کیفیت زندگی و طبیعت داشته باشند. در اینجا مشکل اصلی اینست: «سیاست‌های صحیح آب کدامند؟» درست‌ترین جواب به این سوال را می‌توانیم اینگونه بدهیم که، رهایی جوامع خاورمیانه از چنگ دیکتاتوران است و در میان خود جنبه‌های هنری،تجاری و سیاسی و توسعه ارتباطات و روابط خلق‌ها بصورتی مستقیم را ایجاد کنند. شما به هر کدام از مشکلات خاورمیانه بنگرید به مثابه پاسخ رهیافت و یا راه‌حل رهبر خلق کورد عبدالله اوجالان خود را می‌نمایاند. در خاورمیانه که خلق‌ها و باورداشت‌های بسیاری در آن زندگی می‌کنند، کنفدرالیسم دمکراتیک و مدل‌های جامعه اکولوژیک و دمکراتیک یگانه راه رهیافت مسائلی که به وجود آمده است. فرهنگ‌های جداگانه بزرگترین غنای خاورمیانه هستند و اگر این غنا بخوبی استفاده شود و خاورمیانه دمکراتیک بنا نهاده شود، تمام مسائل این منطقه پس از مدتی به رهیافت خواهند رسید.
مدیران نادان دولت ملت‌های خاورمیانه بجز بزرگ کردن مشکلات کار دیگری بلد نیستند. در منطقه، آب، هوا و خاک روز به روز آلوده‌تر می‌شود و این مهم راه را برای بدست آوردن مواد غذایی ناسالم هموار می‌کند. تا زمانیکه خشم کارکردن ملت‌های دولتگرا و سلطه‌گرا به پایان نرسد، که مدرنیته کاپیتالیست مسبب این امر است، در خاورمیانه هیچ مشکلی به راه‌حل دست نخواهد یافت. پارادایم رهبر خلق کورد عبدالله اوجالان که جامعه‌ای «اکولوژیک، دمکراتیک و مبتنی بر آزادی زنان» است، به شیوه‌ای مشخص و شفاف هم منبع مشکلات و هم راه‌حل یا رهیافت را به همگان نشان می‌دهد.
رژیم‌های حاکمه در خاورمیانه که با اجتماعی شدن بیگانه هستند، تنها به خودی خود برای منطقه به یک فاجعه مبدل شده‌اند. در منطقه برای به راه‌حل رساندن مشکلات، شکست دادن دولت‌های ملی‌گرا و اساس گرفتن نگرشی که خلق‌ها را مبنای خود قرار می‌دهد الزامی است و تنها اینگونه می‌توان به راه‌حل دست‌یافت. مدرنیته کاپیتالیست با حرص و ولع خود برای به دست آوردن سرمایه بیشتر و کالاکردن تمام ارتباطات طبیعت و انسان‌ها، مشکلات موجود را بزرگتر کرده و گسترش می‌دهد. اما برعکس این موضوع، بنا کردن مدرنیته دمکراتیک،جامعه را بر روی ستون‌های آزادی‌خواهی و آزادی‌بخشی و اکولوژیک بنا خواهد ساخت.
میهن‌دوستان راستین خاورمیانه که کشور خود و جهان را دوست می‌دارند، دارای ذهنیتی اجتماعی و محیط‌زیستی، با اساس گرفتن پارادایم کنفدرالیسم دمکراتیک، اکولوژی دمکراتیک و پارادایمی که آزادی زنان را مبنا قرار داده و اساس گرفته است یعنی پارادایم رهبر خلق کورد عبدالله اوجالان، می‌توانیم برهه‌خاورمیانه‌ای که به سوی تخریب و نابودی می‌رود را واژگون سازیم، می‌توانیم کوردستان و خاورمیانه‌ای نوین،آزادی‌خواه و دمکراتیک را بنا کنیم.
منابع:
BBC News
https://www.bbc.com/turkce/articles/cp0gddnemjlo
Kovara Cografî İlimler: Îhsan Çîçek, Mûrat Ataol “Türkiye’nin Su Potansiyelinin Belirlenmesinde Yeni Bir Yaklaşım”
https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=3417839
DSİ (2010) Su kaynakları, (http://www.dsi.gov.tr/topraksu.htm, 13.11.2010)
Deutscher Bundestag, Wasser und Frieden:
https://www.bundestag.de/resource/blob/414094/f8ada583027822109fe5ed800dd931c2/wd-2-017-08-pdf-data.pdf
GAP (2010) Güneydoğu Anadolu Projesi genel çerçeve, (http://www.gap.gov.tr/, 10.10.2010)
Konfliktstoff Wasser – das Südostanatolien-Projekt: https://www2.klett.de/sixcms/media.php/229/104103-4309.pdf
Ortadoğu’da Değişen Dengeler ve Türkiye’nin Su Politikası: Üç Aşlamalı Plan’ın Sürdürülebilirliği? Mehmet ŞAHİN: https://tasam.org/Files/Icerik/File/otadoguda_degisen_dengeler_ve_turkiyenin_su_politikasi_uc_asamali_planin_surdurulebilirligi_5482c13b-3724-4b36-aaae-1f81d250eba4.pdf
TERRA Geographie für Sachsen: https://www2.klett.de/sixcms/media.php/229/konflikt_euphrat.pdf
Wasser und Entwicklung
https://www.rudaw.net/turkish/middleeast/iraq/090220242
