هورامی‌ها سبک و هنر متفاوتی دارند و به زندگی صمیمی، طبیعی و جمعی معروفند. یک منطق هنری پشت این طرز تفکر نهفته است. بنابراین همیشه از طبیعی بودن محیط حفاظت کرده‌اند و محیط‌های مصنوعی که ساخته‌اند، آن را به گونه‌ای ساخته‌اند که با طبیعت هماهنگ باشد. این باعث شده است که تفاوتی که در هورامان وجود دارد، در اکثر مناطق دیگر نیز رخ دهد. یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های زندگی هورامی، سیستم ساختمانی است که مورد توجه خاورشناسان قرار گرفته است. برنامه «آژین» شبکه آرین با یکی از استادان مجرب به نام استاد سید توفیق اکبری در مورد کیفیت و ویژگی‌های معماری هورامی به گفتگو پرداخت. خلاصه آن برنامه در زیر آمده است:

آنها صخره‌ها را شستند و بر روی آنها دیوار ساختند

استاد سید توفیق هورامی توضیح می‌دهد که «هورامان به دلیل سختی جغرافیایی که دارد، خود طبیعت در انتخاب محل زندگی هورامیها تاثیر داشته است. از آنجایی که هورامان مکانی صعب‌العبور و پرشیب بوده است، هورامیها باید بر اساس تفکر، مکانی را برای سکونت انتخاب می‌کردند. از این رو به دلیل آب و هوا مکانی را مانند تپه یا صخره‌ای را به خانه تبدیل می‌کردند و صخره‌ها را میشستند و خاک را بر می‌داشتند و دیواری بر آن می‌ساختند. در عین حال زمین نرم را که برای کشاورزی مناسب بود، نمیساختند و به خانه تبدیل نمی‌کردند و از آن برای کشاورزی استفاده می‌کردند. این امر هم از طبیعت منطقه آنها محافظت کرده و هم به نفع اقتصاد آنها بوده است.»

استاد هورامی درباره دیوارهای هورامی گفت که دیوارهای هورامی دارای دو وجه است که به هر دو طرف اهمیت داده می‌شود: بیرون، داخل. استاد هورامی می‌گوید که عرض دیوارها قبلاً شصت سانتی‌متر بوده، اما اکنون پنجاه سانتی‌متر هم وجود دارد. اجداد ما می‌گفتند که اگر دیوار هورامی ساختی و نمی‌دانستی چه کار کنی، «یکی را روی دو بگذار، یعنی باید هر یک سنگ روی دو سنگ باشد که بخشی از آن است.» این سیستم «قفل و بست» هورامی است. بنابراین اگر زلزله‌ای هم بیاید این قفل کار خودش را می‌کند و می‌آید و می‌رود و اجازه نمی‌دهد زلزله خسارت وارد کند. اما متاسفانه سیمان جای آن را گرفته است. سیمان چیز سالمی نیست، رطوبت دارد و بر خلاف بناهای هورامان است که بسیار سالم و دوستدار محیط زیست بوده است.

استاد سید توفیق درباره انواع سنگهایی که در دیوارهای هورامی وجود دارد به ما گفت: «در دیوارهای ما چندین نوع سنگ با نام‌های مختلف وجود دارد که هر کدام در ساخت دیوار کار متفاوتی دارند. مهمترین آنها سنگهای گوشه است که به آنها «بَردَمور» می‌گویند. این سنگ هنری ترین و مهم‌ترین سنگ است، زیرا حداقل پنجاه یا شصت چکش می‌خورد تا ساخته شود. علاوه بر این سنگ‌هایی مانند قالب، ناوکار، دِولَه، شانَدَم، ددانه، بالمش و ... نیز وجود دارد که هر کدام در سیستم دیوارسازی هورامی و در سیستم قفل و بست سنگها نقشی دارند.

استاد سید توفیق از تفاوت ساخت در «ژاورو» و «تخت و لهون» در هورامان می‌گوید و می‌گوید این تفاوت به نوع خاک و توپوگرافی منطقه مربوط می‌شود. تخت و لهون دارای یک نوع خاک و سنگ هستند. با اینکه ژاورو زمینش کمتر سفت است و صخره دارد. با این حال لهون و تخت سفت هستند و معادن سنگ زیادی دارند. از طرفی در ژاورو معادن سنگ کم است و برای جبران آن از سیستم «دیمک» استفاده می‌کنند. دیمک یک چوب تراشیده شده به اندازه‌ی دیوار است. قفل و بست ژاورو بیشتر بر دیمک متکی است. بیشتر درختان توت و گردو برای ساخت دیمک به کار می‌روند. چون خیلی مقاوم هستند، مخصوصاً درخت توت. اگر بعد از صد سال چوب درخت توت را از زمین بیرون بیاوری و با چکش به آن ضربه بزنی، صدایی آهنین می‌دهد.»

طراحی خاصی در سازه‌های هورامان وجود داشت

استاد باتجربه در ادامه توضیح داد که «خانه سنگی چیز دیگری است و متفاوت است. هر چند الان آهن آمده و جای سنگ را گرفته است اما آهن با کمک سنگ استفاده می‌شود. آهن به تنهایی استفاده نمی‌شود بلکه به سنگ تکیه دارد. خانه‌های سنگی دارای دیوارهایی به عرض شصت سانتی‌متر است، رطوبت در آن نیست، دما و سرما را مطابق با روز و شب تنظیم می‌کند. هورامی ها حساب شب و روز را کرده‌اند. اما تا پنجاه سال آینده چیزی از این بناها باقی نمی‌ماند. چون کار سنگینی است و جوانان به آن دست نمی‌زنند. آن‌ها می‌خواهند کار آسانی انجام دهند. علاوه بر این، هورامی ها طراحی خاص خود را داشتند. در خانه‌های آنها طراحی‌هایی وجود داشت. مثل طاق، طاقچه، بانجله. اندازه طاق هورامی به اندازه شانه مرد خانه است.

استاد سید توفیق در پایان سخنان خود درباره استادهای آن زمان می‌گوید :«تا آنجا که من می‌دانم استاد حمه خر بود، چهار طبقه با «وشک کلک» [یعنی فقط از سنگ، بدون گل ساختند]. سید رشید که پدرم بود مرا نصیحت کرد و گفت: «وقتی برای خانه، دیوار می‌سازی، در استفاده از مصالح خساست نکن. محکم بودن مهمتر است، زندگی مردم به آن بستگی دارد. برای اینکه دو کاره و سه کاره نشود و هر ساله تعمیرات انجام ندهید، یک بار انجام دهید و برای همیشه انجام دهید.»