در بحبوحه وضعیت آشفته جنگ جهانی اول، سیاست‌های سختگیرانه دولت عثمانی در ولایات سوریه منجر به حملات سازمان‌یافته علیه روشنفکران ملی‌گرای عرب شد. اعدام‌های دسته‌جمعی در دمشق و بیروت در سال‌های ۱۹۱۵ و ۱۹۱۶، به ویژه در ۶ می ۱۹۱۶، ردپای عمیقی بر تاریخ سوریه و لبنان گذاشت. این اعدام‌ها با هدایت جمال پاشا، فرمانده ارتش چهارم عثمانی و والی سوریه، به اتهام «خیانت به وطن» و «جدایی‌طلبی» انجام شد. نمایندگان جنبش بیداری عرب (نهضت) هدف قرار گرفتند.

پشت پرده تاریخی

دولت عثمانی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در مناطق مختلف امپراتوری با جنبش‌های ملی‌گرایانه روبرو بود. در ولایات عربی، به ویژه در سوریه، لبنان و فلسطین، با جنبش نهضت، یک بیداری فرهنگی و سیاسی آغاز شده بود. هدف از این جنبش تقویت هویت عربی از طریق آموزش، مطبوعات و ادبیات عربی بود. با این حال، پس از به قدرت رسیدن جمعیت اتحاد و ترقی (İTC) در سال ۱۹۰۸، سیاست های «تُرک‌سازی» عثمانی‌ها باعث نارضایتی در میان اعراب شد.

با آغاز جنگ جهانی اول (۱۹۱۴)، دولت عثمانی در کنار آلمان علیه دول متفق (انگلستان، فرانسه، روسیه) قرار گرفت. مشکلات اقتصادی، قحطی و بسیج جنگ، تنش‌ها را در ولایات سوریه افزایش داد. در همین زمان، برخی از روشنفکران عرب انجمن‌های مخفی با خواسته اصلاحات یا استقلال علیه حکومت عثمانی تشکیل دادند. سازمان‌هایی مانند الفتات، العهد و انجمن اصلاحات لبنان تلاش می‌کردند با حمایت انگلیس/فرانسه از عثمانی خودمختاری یا استقلال به دست آورند. حکومت عثمانی نیز این اقدامات را در زمان جنگ «خیانت» تلقی کرد و سیاست سختگیرانه سرکوب را در پیش گرفت.

در سوریه، موجد این سیاست جمال پاشا بود که در سال ۱۹۱۵ به عنوان فرمانده ارتش چهارم منصوب شد. جمال پاشا که به «حاجی پاشا» نیز معروف بود، در منطقه وضعیت فوق‌العاده اعلام کرد و می‌خواست صداهای مخالف را خاموش کند. در همان سال، فرانسوی‌ها از کنسولگری بیروت عقب‌نشینی کردند و اسناد به جا مانده به دست مقامات عثمانی افتاد. در این اسناد، نوشته‌هایی از برخی روشنفکران عرب در ارتباط با فرانسوی‌ها وجود داشت. این امر برای جمال پاشا مبنای تصمیمات اعدام شد.

روند رویداد: اعدام‌های ۱۹۱۵-۱۹۱۶

سال ۱۹۱۵ زمانی بود که جمال پاشا سیاست‌های سرکوب در سوریه را تشدید کرد. سال ۱۹۱۵ همچنین سالی بود که ارامنه و آشوری‌ها قتل‌عام شدند. بنابراین، قتل‌عام‌هایی که جمال پاشا در سوریه و لبنان انجام داد، تفاوتی با سیاست کلی دولت عثمانی در آن زمان نداشت.

اسناد به دست آمده از کنسولگری فرانسه نشان می‌داد که بسیاری از روشنفکران در دمشق، بیروت و لبنان علیه عثمانی‌ها فعالیت می‌کردند. در این اسناد، برخی از روشنفکران اطلاعاتی در مورد تحرکات ارتش عثمانی به فرانسوی‌ها می‌دادند و ادعا می‌کردند که برای استقلال به دنبال حمایت هستند. جمال پاشا این اسناد را بهانه قرار داد و عملیات گسترده دستگیری را آغاز کرد.

در ۲۱ اوت ۱۹۱۵، اولین اعدام دسته‌جمعی در میدان برج در بیروت انجام شد. بیشتر اعدام‌شدگان لبنانی بودند و ۱۱ نفر اعدام شدند. در میان اعدام‌شدگان، روزنامه‌نگاران، روحانیون و نمایندگان طرفدار اصلاحات نیز حضور داشتند. این رویداد ترس را در منطقه گسترش داد و نشان داد که عثمانی‌ها هیچ گونه تساهلی نسبت به مخالفان، آزادی‌خواهان و گروه‌های دارای هویت و باورداشت‌های مختلف نشان نمی‌دهند.

هویت روشنفکرانی که به قتل رسیدند

در میان اعدام‌شدگان، بسیاری از روشنفکران، شخصیت‌های نخبه مذهبی و سیاسی سوریه و لبنان حضور داشتند. برخی از آنها به این شرح هستند:

- شکر العسلی (۱۸۶۸-۱۹۱۶): پزشکی از دمشق بود. این شخصیت که عضو مجلس عثمانی بود، به دلیل ایده‌های ملی‌گرایانه عربی خود شناخته می‌شد و عضو انجمن الفتات بود. نوشته‌های او برای فرانسوی‌ها بهانه اعدامش شد.

- عبدالحمید الزهراوی (۱۸۵۵-۱۹۱۶): عالم و روزنامه‌نگاری از دمشق بود. یکی از پیشگامان جنبش نهضت بود. به دلیل نوشته‌های اصلاح‌طلبانه خود علیه عثمانی‌ها شناخته می‌شد. از طرفداران انجمن العهد بود.

- رفیق رزق سلوم (۱۸۸۳-۱۹۱۶): نویسنده و روزنامه‌نگار لبنانی بود. در جنبش نهضت مشارکت داشت و مقالات مخالف علیه عثمانی‌ها نوشت.

- امیر ارسلان (۱۸۶۸-۱۹۱۶): نماینده و نویسنده دورزی لبنانی. ادعا شد که علیه حکومت عثمانی با فرانسوی‌ها همکاری کرده است.

- پترو پاولی (۱۸۶۶-۱۹۱۶): روحانی مارونی لبنانی و مربی بود. عضو انجمن اصلاحات لبنان بود و به دلیل ارتباط با فرانسوی‌ها متهم شد.

- سلیم الجزایری (۱۸۷۰-۱۹۱۶): مورخ سوری، یکی از چهره‌های مهم جنبش نهضت بود. از ایده‌های اصلاح‌طلبانه علیه عثمانی‌ها دفاع کرد.

- عبدالوهاب الانگلیزی (۱۸۷۸-۱۹۱۶): بازرگانی از دمشق، عضو الفتات بود. به اتهام ارتباط با انگلیسی‌ها اعدام شد.

- جمال الحملی (۱۸۷۵-۱۹۱۶): وکیلی از دمشق، عضو انجمن العهد بود. به دلیل فعالیت‌های طرفدار استقلال خود شناخته می‌شد.

- شفیق المؤید (۱۸۶۵-۱۹۱۶): سیاستمدار دمشقی و بوروکرات عثمانی بود. به دلیل ایده‌های اصلاح‌طلبانه خود هدف قرار گرفت.

این شخصیت‌ها نقش‌های مهمی در زندگی سیاسی و روشنفکری آن دوره ایفا کردند. بیشتر آنها در جنبش نهضت حضور داشتند و تلاش کردند از طریق آموزش و مطبوعات عربی هویت عربی را تقویت کنند.

۶ می ۱۹۱۶: روز شهیدان

نقطه اوج این سیاست‌های سرکوبگرانه در ۶ می ۱۹۱۶ بود که اعدام‌ها به طور همزمان در میدان مرجه دمشق و میدان برج بیروت انجام شد. در این زمان ۲۱ نفر اعدام شدند و این رویداد در سوریه و لبنان به عنوان «روز شهیدان» گرامی داشته می‌شود. این اعدام‌ها به دستور جمال پاشا از سوی دادگاه‌های نظامی (دیوان حرب) در نتیجه محاکمه‌ای کوتاه و مبهم انجام شد.

در این محاکمه، حق دفاع به متهمان داده نشد و اتهامات عمدتا بر اساس اسناد فرانسوی‌ها بود. اعدام‌ها در میدان‌های عمومی و در انظار مردم انجام شد و بدین ترتیب هدف ایجاد ترس در دل مردم بود. در میدان‌های دمشق و بیروت، جمعیت‌های زیادی شاهد اعدام‌ها بودند. این رویداد خشم در جامعه عربی علیه عثمانی‌ها و همچنین احساسات ملی‌گرایانه را شعله‌ور کرد.