آثار رفتار مخرب گردشگران در طبیعت روژهلات کوردستان روز به روز در حال افزایش است و اگر جلوی آن گرفته نشود، اثری از این طبیعت زیبا و زیستگاهی برای مردم منطقه و انواع موجودات زنده در این جغرافیا باقی نخواهد ماند.
روژهلات کوردستان، بویژه منطقه هورامان آن با طبیعت بکر، کوه‌های سرسبز زاگرس و تنوع زیستی غنی، در فصل‌های بهار و نوروز به یکی از مقاصد اصلی گردشگران داخلی تبدیل می‌شود. با این حال، هجوم بی‌رویه گردشگران، به‌ویژه در ایام نوروز، به تخریب گسترده طبیعت این منطقه منجر شده است. زباله‌های پلاستیکی رها شده در جنگل‌ها، آسیب به پوشش گیاهی و آلودگی منابع آبی تنها بخشی از پیامدهای این رفتارها هستند. در اینجا سعی می‌شود که علل اکولوژیستی و اجتماعی این رفتار مخرب، نقش سیاست‌های منفعت‌جویانه دولت ایران، و راه‌حل‌های مبتنی بر اندیشه‌های اکولوژیستی رهبر آپو در راستای پیشگیری از این معضل فاجعه‌بار بررسی شود.
علل اکولوژیستی رفتار مخرب گردشگران
از منظر اکولوژیستی، رفتار مخرب گردشگران ارتباط تنگاتنگی با گسست رابطه انسان و طبیعت دارد. این دیدگاه، که ریشه در نقد نظام سرمایه‌داری و مصرف‌گرایی دارد، معتقد است که نگاه ابزاری به طبیعت به‌عنوان منبعی برای بهره‌برداری، به جای همزیستی، زمینه‌ساز تخریب محیط زیست است. در روژهلات کوردستان، گردشگران اغلب بدون آگاهی از ارزش اکولوژیک منطقه، با اقداماتی نظیر روشن کردن آتش در جنگل‌ها، چیدن گیاهان کمیاب، یا رها کردن زباله، چرخه‌های طبیعی را مختل می‌کنند. این رفتارها نتیجه فقدان درک عمیق از وابستگی متقابل انسان و طبیعت بوده که نتیجه فرهنگ مدرنیته سرمایه‌داری است، فرهنگی که مصرف بی‌رویه و لذت‌جویی کوتاه‌مدت را ترویج می‌کند.
عوامل اجتماعی
از منظر اجتماعی، رفتار مخرب گردشگران ناشی از چند عامل کلیدی است.
سیستم آموزشی حاکم در ایران کمتر به ترویج فرهنگ حفاظت از محیط زیست پرداخته است. بسیاری از گردشگران، به‌ویژه در ایام نوروز، بدون آگاهی از پیامدهای رفتار خود، به طبیعت آسیب می‌زنند. از سوی دیگر سازمان‌های مردم‌نهادی که سعی در پیشبرد آگاهی اکولوژیکی در جامعه دارند نیز با سرکوب و یا محدودیت‌های به اصطلاح قانونی و شرعی دولت ایران مواجه شده، طوری که دیگر قادر به توسعه این عرصه آموزشی مردم‌نهاد نباشند.
در فرهنگ نوروزی، سفر و تفریح در طبیعت به‌عنوان بخشی از سنت‌های جمعی از سوی جوامع ایرانی درک می‌شود. این هنجار اجتماعی، بدون توجه به ظرفیت بُرد اکوسیستم‌ها، به ازدحام در مناطق طبیعی منجر می‌شود.
بسیاری از گردشگران، به دلیل محدودیت‌های مالی و فقر مادی (که غالبا فقر فکری نیز به همراه دارد)، به دنبال تفریحات ارزان در طبیعت هستند و این امر گاهی به استفاده بی‌رویه از منابع طبیعی منجر می‌شود، مانند قطع درختان برای تهیه هیزم یا بهره‌برداری بی‌رویه از گیاهان و... .
سیاست‌های دولت ایران و منافع اقتصادی
دولت ایران، به‌ویژه در سال‌های اخیر، گردشگری را به‌عنوان منبعی برای رشد اقتصادی و کاهش وابستگی به نفت ترویج کرده است. در روژهلات کوردستان، این سیاست‌ها با تبلیغات گسترده برای جذب گردشگر در ایام نوروز همراه بوده است. با این حال، این رویکرد چند مشکل اساسی دارد:
سیاست‌های دولت اغلب بر افزایش تعداد گردشگران متمرکز است تا حفاظت از اکوسیستم‌های شکننده. نبود زیرساخت‌های مناسب، مانند سایت‌های مدیریت پسماند یا مسیرهای مشخص برای گردشگران، به تشدید تخریب منجر شده است.
قوانین زیست‌محیطی وجود دارند، اما اجرای آن‌ها در مناطق توریستی روژهلات کوردستان ضعیف است. فقدان اهرم‌های بازدارنده یا نظارت مستمر، گردشگران را به رفتارهای غیرمسئولانه تشویق می‌کند. ولی در کل این امر نمی‌تواند بطور پایدار با وضع و اجرای قوانین مهار شود. که موضوعی ذهنیتی و فرهنگی است که بایستی خود جامعه افرادی با ذهنیت و فرهنگی اکولوژیک پرورش دهند.
پروژه‌های عمرانی، مانند ساخت جاده‌ها یا اقامتگاه‌ها در مناطق بکر، بدون ارزیابی دقیق زیست‌محیطی انجام می‌شوند که به تخریب زیستگاه‌های طبیعی دامن می‌زند.
این سیاست‌ها نشان‌دهنده تناقضی آشکار هستند؛ دولت از یک سو به دنبال کسب درآمد از گردشگری است، اما از سوی دیگر، با نادیده گرفتن ظرفیت بُرد اکوسیستم‌ها، به سرمایه طبیعی منطقه آسیب می‌زند که در بلندمدت حتی منافع اقتصادی و بویژه حیاتی مردم منطقه و دیگر مناطق همجوار آن را تهدید می‌کند.
راه‌حل‌های مبتنی بر اندیشه‌های اکولوژیستی رهبر آپو
رهبر آپو در آثار خود، به‌ویژه بر مفهوم «اکولوژی اجتماعی» تاکید دارد. وی معتقد است که بحران‌های زیست‌محیطی ریشه در ساختارهای سلسله‌مراتبی و سرمایه‌دارانه دارند و راه‌حل آن‌ها در ایجاد جوامع دموکراتیک، غیرمتمرکز، و همزیست با طبیعت نهفته است. با الهام از این اندیشه‌ها، می‌توان راه‌حل‌هایی برای پیشگیری از تخریب طبیعت بویژه در روژهلات کوردستان پیشنهاد داد:
رهبر آپو بر مشارکت مستقیم جوامع محلی در تصمیم‌گیری‌ها تاکید دارد. در روژهلات کوردستان، می‌توان با توانمندسازی جوامع بومی و روستایی برای مدیریت گردشگری، نظارت بر رفتار گردشگران را بهبود بخشید. برای مثال، گروه‌های محلی می‌توانند مسیرهای گردشگری پایدار طراحی کنند یا آموزش‌های زیست‌محیطی به گردشگران ارائه دهند.
رهبر آپو معتقد است که تغییر در رابطه انسان و طبیعت نیازمند بازتعریف ارزش‌های اخلاقی است. برنامه‌های آموزشی در سطح ملی و محلی، از مدارس تا رسانه‌ها، می‌توانند فرهنگ همزیستی با طبیعت را جایگزین نگاه و نگرش مصرف‌گرایانه کنند.
به جای سیاست‌های متمرکز دولتی، رهبر آپو پیشنهاد می‌کند که تصمیم‌گیری‌ها به‌صورت دموکراتیک و با مشارکت همه ذی‌نفعان انجام شود. در روژهلات کوردستان، ایجاد شوراهای محلی متشکل از فعالان محیط زیست و ساکنان بومی می‌تواند به تدوین سیاست‌های گردشگری پایدار منجر شود.
رهبر آپو همچنین سرمایه‌داری را عامل اصلی تخریب طبیعت می‌داند. در روژهلات کوردستان، می‌توان با ترویج اقتصادهای محلی، مانند فروش محصولات بومی به جای توسعه زیرساخت‌های مخرب، فشار بر طبیعت را کاهش داد.
رهبر آپو بر احترام به محدودیت‌های طبیعی تاکید دارد. تعیین سقف تعداد گردشگران در مناطق حساس روژهلات کوردستان، می‌تواند از ازدحام و تخریب جلوگیری کند.
رفتار مخرب گردشگران در روژهلات کوردستان نتیجه ترکیبی از عوامل اکولوژیستی (گسست انسان از طبیعت)، اجتماعی (فقدان آموزش و هنجارهای ناپایدار)، و سیاسی-اقتصادی (اولویت منافع کوتاه‌مدت بر حفاظت) است. سیاست‌های دولت ایران، با تمرکز بر رشد اقتصادی سودمحورانه بدون زیرساخت‌های لازم، این بحران را تشدید کرده است. اندیشه‌های اکولوژیستی رهبر آپو، با تاکید بر دموکراسی محلی، اخلاق همزیستی، و نقد سرمایه‌داری، راه‌حل‌هایی عملی ارائه می‌دهد که نه‌تنها طبیعت روژهلات کوردستان را حفظ می‌کند، بلکه به توانمندسازی جوامع محلی و ایجاد توسعه پایدار کمک می‌کند.
برای تحقق این راه‌حل‌ها، دولت باید از نگاه صرفا اقتصادی-سودمحورانه به گردشگری فاصله بگیرد و خودِ جوامع محلی، فعالان محیط زیست و سازمان‌های مردم‌نهاد، سیستمی منسجم برای مدیریت پایدار گردشگری ایجاد کنند. در غیر این صورت، طبیعت بکر روژهلات کوردستان، در معرض نابودی کامل قرار خواهد گرفت.
